ÂŞIK TARZI ŞİİRİN KUTSİYETİ VE KADIN ÂŞIKLARDA AİLE KAVRAMI

Yıl 2021, , 136 - 161, 31.12.2021

Ahmet Dağlı

https://doi.org/10.34086/rteusbe.984955

Öz

Her toplumun dünyayı algılayışını, kültürel kodlarını, edebî eserlerinde görmek mümkündür. Türklerin edebî karakterinin temeli, Orta Asya’da kendi öz kültüründen ürettiği Ozan-Baksı geleneğidir. Ancak Türkler altı bin yıllık geçmişinde Orta Asya, Anadolu, Balkanlar, Arap toprakları, Afrika, Avrupa gibi geniş bir coğrafyada yaşamıştır. Bu da farklı kültür ve edebiyatlarla etkileşimin önünü açmıştır. 10. yüzyıl sonrasında İslâm dininin kabulü, Gök tanrı inancına dayalı bozkır medeniyeti için büyük çaplı dönüşümün başlangıcı olmuştur. 10-16. yüzyıllar arasında Anadolu’da tarikatlar aracılığıyla dinî-tasavvufî bir hayat, yaygın şekilde yaşanmıştır. Anadolu tasavvufu olarak tanımlayabileceğimiz bu kültür, Orta Asya Şamanlık kültürüyle tasavvufi hayat felsefesinin sentezlenmesiyle oluşan yeni hayat biçimidir. Sonrasında başlayan Âşık edebiyatı günümüze kadar gelir. Gelenekte Şamanlıktan günümüze devam eden önemli bir özellik, şiire ve şaire atfedilen olağanüstülüktür. Gök tanrı inancının din adamı, şairi olan ve doğaüstü özellikleri olan şamanlar, İslam’ın kabulünden sonra yerini velîlere, sonrasında ise âşıklara bırakmışlardır. Bu anlamda Anadolu âşıklık geleneğinde halk arasında bu kişilerin manevî-ruhani yönlerinin olduğu şeklinde inanış hep var olmuştur. Onların maddi-cismani aşktan manevi aşka yükseldiklerine, saz çalıp söylemeyi de pîr ya da Hızır’ın elinden bade içerek ilahi vasıtalarla öğrendiklerine inanılır. Bu sebeple de onların şiirleri bir söz ve müzik olmanın ötesinde dinî ve sihrî yönü olan kutsal sözler olarak görülür. Ölümleri sonrasında hatta hayattayken onlarla ilgili menkıbevi anlatılar oluşmaya başlar. Çalışmada son beş yüz yılını “Âşık Edebiyatı” adıyla sürdüren kadim Türk edebiyat geleneğinin yirminci yüzyıldaki kadın temsilcileri ele alınmıştır. Türk medeniyetinin tarihte hep var olması, aile yapısına verdiği önemle açıklanır. Bu yapının kuruluşu ve devamlılığında birleştirici rol ise annedir. Hem bir anne hem de Âşık Edebiyatı’nın temsilcileri olarak kadın âşıkların, kutsiyet atfedilen bu kişilikleriyle, şiirlerinde “aile” konusundaki söylem ve tespitleri bu çalışmanın konusu olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Âşık Edebiyatı, kutsallık, kadın âşıklar, 20. yüzyıl

Kaynakça

• ALTUNTAŞ, Hayrani ve Şahin, Muzaffer, (haz.) (2011). Ku’an-ı Kerim Meali. Diyanet İşleri Başkanlığı.
• ARTUN, Erman, (2011). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Adana: Karahan Kitabevi. Naciye Ata Yıldız-
• ATA YILDIZ, Naciye ve TURAN, Fatma Ahsen, (2016). Türk Dünyası Âşık Edebiyatı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• BANARLI, Nihat Sami, (1997). Resimli Türk Edebiyatı, cilt 1. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• BAŞGÖZ, İlhan, (2014). İzahlı Türk Halk Şiiri Antolojisi, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• ÇAPRAZ, Erhan, (2019). “Ozanların Âşıktan Babaya Dönüşüm Serüveni: Âşık Tarzı Şiir Geleneğinin Teşekkülünde Bektaşîliğin Rolü.” Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi (IJHE), Cilt 5, Sayı 12, s. 1037-1063.
• ÇOBANOĞLU, Özkul, (1999). “Osmanlı Devleti’nde Türk Halk Kültürünün Değişim ve Dönüşüm Dinamikleri”, Osmanlı, Kültür ve Sanat, C. 9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 51-71.
• DURBİLMEZ, Bayram, (2016). Âşık Edebiyatı ve Taşpınarlı Halk Şairleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• GÜNAY, Umay, (2008). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• HALICI, Feyzi, (haz.) (1992). Âşıklık Geleneği ve Günümüz Halk Şairleri Güldeste. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARADAYI, Osman Nuri, (2017). “Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Tasavvufî Neş’enin Âşık Tavrına Yansıması”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 43-64.
• KAYA, Doğan, (2007). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAYA, Doğan, (t.y.). Sivas Halk Şairleri I-II-III-IV, Sivas: Önder Matbaacılık.
• KAYA, T. T. (ed.) (2010). Sazın ve Sözün Sultanları Yaşayan Halk Şairleri I-II-III-IV. Ankara: Özbaran Ofset Matbaacılık.
• KÖKSEL, Behiye, (2010). 20. Yüzyıl Âşık Şiiri Geleneğinde Kadın Âşıklar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖKTÜRK, Şahin, (2018, Mayıs). “İslam Öncesi Dönemde Ozanlık Geleneği” Uluslar Arası Türk Dünyası Âşıklık Geleneği Çalıştayı’nda sunulan bildiri, Bişkek.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, (2012). Edebiyat Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yayınları.
• MANYA, İ. (1983). Halk Şiirinde Ana Sesi Kadın Ozanlar Antolojisi, İstanbul İnanç Yayınları.
• ÖZARSLAN, Metin. (2016). “Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneğinde Kadın Âşıklar Üzerine Bazı Düşünceler”. Tarihi Değiştiren Toplumu Dönüştüren Kadınlar, Bizim Büro Matbaa, Editör: Alev Karaduman, Sayfa sayısı: 260, Bölüm Sayfaları: 167 -187.