Cudo’yu Beklerken ve “et-Tarîk (Yol)” Romanında Farklı Bakışlar (Çok Boyutluluk)

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 1, 150 - 163, 01.04.2015

Memdûh Ferrâc El-nâbî

Öz

Bu çalışma yalnızca bir yapıtı üzerinden Mahfuz’un eşsiz edebi üretkenliğinde sergilen farklı dünyaların zenginliğini izlemede kılavuzluk yapmak, buradan hareketle uygulanan çok boyutlu ve geniş perspektifli süreçlerin içeriğini ve nedenlerini yakalamak amaçlarıyla, Necip mahfuzun et-Tarik (yol) adlı romanının örnek okunuşunu serdeder. Bu durum Necip Mahfuz’un birbirinden farklı ve aykırı akım ve yönelimlere aynı anda göndermeler yapan yeteneklerine ve esnek dünyasına ilişkin yaklaşık anlamlar çağrıştırdığı kadar, içinde bulunduğu çağı aşıp onu tüm zamanların romancısı yapacak engin ufuklu düşüncesini yansıtan uzak göndermeli anlamları da akla getirmektedir. İlk defa 1961 de yayımlanan yol romanı Mahfuz’un tüm eserlerine özgün damgasını vuran çoklu anlatıma dair bir resim çizer. Burada üzerinde durulan çok boyutlu yapı, romanda sıralanan öykülerin işlediği konuların farklılığının ötesinde, kendisinde baba arayışı veya denk olabilecek siyasi veya dini tüm arayış okumalarını olası kılan odaktaki düşüncede bulunmaktadır. Bu yönüyle eser Dos.’nin Suç ve Ceza’sını anımsatır. Suça götüren nedenleri ele alıp işleyen söz konusu iki romanın çoklu düşünce tarzları benzerlik göstermektedir. Hatta ana temaya eşlik eden hikâyelerin örgüsünde ve karakterlerin çatışmasında da bu baskın yapı asla zayıflamaz. Mahfuz’un “Hırsız, Köpekler ve Dilenci”, “Gecenin Kalbi” ve “Hazreti Muhterem” gibi felsefi boyut içeren diğer romanları bu özellikten ayrı düşünülemez. Bu eserlerdeki varlık, yokluk ve insanın yabancılığına dair temel felsefi konular ve buradan hareketle seçenekler arasında şaşkınlık yaşayan insan ve onun kader ile seçim arasındaki bocalamaları irdelenir. Romanın şekil ve konusunu aşan çok boyutlu örgü bizatihi romanın oturduğu yapıdan Mahfuz eleştirisine ve genel edebiyat eleştirisindeki yönelimlerine kadar uzanan bir salınıma sahiptir. Mahfuz’un yapıtında çizdiği dünyalar bizzat büyük eleştiri alanları oluştururken, tarihselcilik, gerçekçilik, doğal gerçekçilik, eleştirel gerçekçilik, sosyalizm, alegorik sembolizm, felsefecilik, hatta efsanecilik akımlarına kapılarını açmaktadır. Eserlerinin tamamında gözlenen bu çok boyutlu yapı “Yol” romanında da gözlemlenir. Katı ve sert bir gerçekliğin ürünü olan eserde sosyal profiller ve görüntüler çok net bir şekilde izlenebilmektedir. Romanın kahramanı aile ve sosyal bağları çözülmüş bir çevrede yetişir, anne eşini terk edip sevdiğiyle kaçmıştır, baba sorumluluklarından uzaktır ve iş sonunda cinayete kadar uzanmıştır. Öte taraftan roman felsefi, siyasi ve dini semboller arasında gidip gelen çoklu yapı üzerine oturmaktadır. Felsefe aslında daha romanın başlangıcında sergilenen öncü yapıdır. Ölüm temasının işlendiği ilk sayfalar kader ve seçim arasında bocalayan insan temasını hazırlar. Aynı anda ölünün dirilişi (baba) ve dirinin ölüşü (anne) anlatılırken satır aralarına daha sonra irdelenecek felsefi tohumlar serpiştirilmektedir. Özetle hayat ölümden yaratılmaktadır. Dünyadan alınan zevk ile züht ve takva hayatı arasındaki farklılık bu çokluğun bir başka tezahürüdür. Bir sonraki durakta kilisenin günahların itirafına dair inancına ve bu inancın kökenlerine uzanan felsefi bir anlatım karşımıza çıkar. İtiraf hücresinin önünde soyunup çirkin yüzünü gösterenler romanda İlham’ın önünde aynı duruma düşerler ve çirkin yüzlerini açmak zorunda kalırlar. Belki de İlham hayatın ta kendisidir. Hayat karşısında perdelerin ardına gizlenilemez, çirkin yüzler açılmak zorundadır. Siyasi boyut ise romanın, kültürel arka planıyla bağlantısında tezahür eder. Mısır’ın 67 felaketi paralelinde veya daha derinlerden bakıldığında, Mısır halkının krallık rejiminden sıyrıldıktan sonra iş başına geçen özgür subaylar yönetimi altında şaşkın bir şekilde yolunu, babasını, kurtarıcısını aramasıyla izdüşüm gösteren kahramanın bir türlü yolunu bulamama trajedisi; babasına, kurtarıcısına götüren süreçteki sapmaları siyasi boyutu sürüklemektedir. Bu süreçte Mısır belirsizlikler yaşamakta ve Yemen Harbi ve benzeri sıkıntılarla didişmektedir. Yol kaybedilmekle birlikte kurtuluş ışığı ümit ve zaferde görünmektedir. Siyasi doku aynı zamanda Mahfuz’un fikirlerini şekillendirmekte ve psikolojik yapısında yansımaktadır. Romandaki otelle simgeleşen dünyanın kurtuluşu için bir halaskar, bir kurtarıcı lazımdır ve bu aynı zamanda fertlerin teker teker kurtarılmasını da beraberinde getirecektir.Elbette dini semboller de bu romanda önemli bir yer tutmaktadır. Eserin İngilizceye tercümesinin “Arayış” ismiyle yayımlanması dünya kurtarıcısı fikrinin ne denli ön planda olduğunu göstermektedir. Görünürde babasını arayan roman kahramanı bir takım tereddütler ve sapmalar eşliğinde gerçekte Allah’ı aramaktadır. Yolculuk zahirle başlar daha sonra hakikate inkılâp eder. Eleştirel yaklaşımla eserin “Suç ve Ceza” ile ilişkilendirilmesi mümkün gözükmektedir. Tema, içerik, yapılar, Ras. yaşlı mürebbiyeyi öldürmesinde görüldüğü gibi cinayetin cinayet amacıyla işlenmemesi, her iki kahramanın yolculuk süreçleri ve belki de en önemlisi biçim ve romansal ritimde çok boyutlu yapı bu ilişkinin çerçevesini çizer. Netice itibarıyla bu küçük roman dünyanın ve onda yaşanan hayatların çok boyutlu yapısını, farklılıklarını, çelişkilerini, yönelimlerini yansıtmaya muktedirdir. Ekonomik, sosyal, ideolojik, şeklî boyutlar tamamen birbirleriyle iç içe geçmiş güçlü bağlantılar oluşturmaktadır. Sonuç olarak denebilir ki.Mahfuz’un bıraktığı kültür mirasının zamanı geçmeyecek ve eskimeyecektir. Hatta modern ve modern ötesi yaklaşımlara ve tezlere uygun yeni okumaları beklemektedir. Ve en ilginç olanı Mahfuz’un eselerinin asla tarihi bağlarla sınırlanamadığı, tüm çırpınışları ve döngüleri ile geleceğe yeni göndermeler yapacak içerikte olduğudur.

Anahtar Kelimeler

Necip Mahfuz, Roman, Yol, Eleştiri Yöntemleri, Çok Boyutluluk, Felsefi Çerçeve, Şekil, Tema, Karakter, Zaman

The Variety of Visions In Novel The Waiting For Godo and of “et-Tarik (The Road)” / في انتظار جود* )المخلِّص( وتعُّدد الرؤى في رواية »الطريق«

Öz

This study aims to point out the enrichment of trends and its variety in the creation of
Naguib Mahfauz, through focusing on one text to unveil the fields of that variation and its wideness, to reach the
causes of that variation, which refers to the flexibility and adaptability of Naguib’s thinking which made him aware
of all the different and contradicted trends and attitudes, and others which are far attached and eligible to all times,
exceeding the time of the context in which they were written.
The novel of “the Road “which was first published in 1961, presents the variation which characterized
Naguib mahfauz ‘creation. The variation is not only the result of the themes which were presented in the novel and
were an original element on which the novel based ; where the idea of looking for father and his parallel by Al
Moukhales in all meaning : political , religious , the idea which approaches other creations such as crime ,
punishment , of Destofisky , but also that variation comes as a result of the plot and the conflict of its characters .
That variation, through the philosophical questions concerning the physical or non physical thinking and man’s
immigration , makes the novel approaches other novels of Naguib Mahfauz’s novels which have philosophical
dimension such as “ The thief and the dogs “El Les wa Al Kalab”, The beggar “ The heart of The Night “ and The
respected man “ ,. The variation does not only include the form or the themes which the novel presents, but it also
includes the critical attitude which the novel belongs to in the context of Naguib’ creation and the critical level in
general. Naguib in his creation adopted major critical ideas belonged to his various historical, real, social and
symbolic or mythical works.
In the novel of “The Road”, there are certain dominant real social features in the text, as the story is derived
from a severe reality. The hero was brought up in a loose environment represented in a mother fleeting from her
husband with her lover, a father neglecting his responsibilities, and mother committing a murder. Moreover the text
included religious, philosophical and political symbols. The philosophical dimension is apparent from the early
beginning of the novel in the scene of death which prefaces to the fall of man between choice and destiny. At the
beginning of the novel dies that who are alive (mother), and live that who are dead (father). This implies Naguib’s
philosophy which appears in different styles in his novels, which denotes that life is created from death. There is
also certain confusion or embarrassment between joy of life and mysticism in it. There is also a philosophical
dimension which is derived from the clerical thought depending on the idea of admission, where “Elham” becomes
the cage of admission in which the man who committed quilt admits his deeds and unveil the ugly face. In that
respect admission is life and “Elham” is the only reality which is seen without any falsification. As for the political
dimension it is clear when the novel is related to its cultural context in which it was written. Therefore, we can
consider the as a prediction of the year of sixty seven.
The tragedy of the hero who failed to find the road or swerved the road to find “El Moukhales” is parallel to
the state of the Egyptian people who lost the road after the end of the royal reign and the succession of the free
officers and how their attitudes swerved the road by their inclusion in the Yemeni war. Sanaa Shalaan sees that the
idea of ending of royal reign is a hope, although the road is lost. This states reflects Naguib’s psychological state,
and his thought that nation is in need of saver to save them all. The symbol may goes far to include the universe
through the image of the hotel.
We should not forget the religious symbol and the search for the rescuer, as the translation of the novel into
English was entitled “The search”, which refers to the search for his father in the apparent content and the search for
‘Allah’ in the implied meaning, therefore the novel goes beyond its apparent aim to the implied meaning, the search
for Allah. In this respect the novel approaches Destophsky’s novel “The crime and punishment” not only in the
content, but they are also similar in the form.
Finally, this short novel managed to presents wideness of the various worlds and what it includes of
variation and different ideological and social visions.
Therefore we say that the immortality of Naguib’ creation is continuous and is eligible to reading adapt to all
modern and post modern theories. So his writing goes beyond its historical context to include the future.

Anahtar Kelimeler

Naguib Mahfauz, novel, the road, the critical doctrines, variation, the philosophical frame, the form, the themes, characters, time

Kaynakça

• *مسرحية في «انتظار غودو" «بالإنجليزية: Waiting for Godo) كتبها الكاتب الآيرلندي صمويل بيكيت. في عام 1948، بعدما ترك الكتابة الروائية، وتدور الأحداث حول رجلين يدعيان "فلاديمير" و"استراغون" ينتظران شخصا يدعى "غودو". وأثارت هذه الشخصية مع الحبكة القصصية الكثير من التحليل والجدل حول المعنى المبطن لأحداثها. وحازت على تقييم أهم عمل مسرحي في القرن العشرين باللغة الإنكليزية، وهي مسرحية عبثية.أو مجرد ثرثرة مسرحية.
• (1) تأتي قراءة الرواية ضمن الأعمال الكاملة الصّادرة عن مكتبة لبنان، بيروت، المجلد الثالث، والرواية تقع في صفحات ما بين 186ـ 247، صادرة في عام 1988.
• (2) لويس عوض: دراسات في النقد والأدب، الأنجلو المصرية، القاهرة، ص345
• (3) السابق نفسه، ص 346.
• (4) د. جابر عصفور: نقاد نجيب محفوظ، ضمن كتاب «نجيب محفوظ: إبداع نصف قرن» لغالي شكري ـ بيروت 1989، ص247.
• (5) أحمد الخميسي: نجيب محفوظ في مرايا الاستشراق السوفيتي. دار الثقافة الجديدة،القاهرة، ط1،1989، ص47.
• (6) السابق نفسه، 248
• (7) هناك من يصف هذه الروايات بالروايات الذهنية، راجع في ذلك مصطفى التواتي وكتابه «دراسة في روايات نجيب محفوظ الذهنية (اللص والكلاب) (الطريق) (الشحاذ)« دار الفارابي بيروت، د.ت، المؤلف يقتصر في دراسته على ثلاث روايات، لكن يمكن تضاف تحت ذات التسمية باقي الروايات المشار إليها أعلى.
• (8) د.طه وادي: «الطريق والبحث عن الجذور»، الهلال، ع12، العام الرابع عشر بعد المئة، القاهرة، 2005، 145، وهو نفس ما عبر عنه أحمد الخميسي بقوله »إن رواية الطريق بمثابة رؤية فلسفية لمعضلة السلوك الإنساني بين الاختيار والإجبار، بين حتمية ذلك السلوك، ومسؤولية الإنسان عنه، ويرجّح نجيب محفوظ كفة مسؤولية الإنسان عن سلوكه وأفعاله» راجع في هذا، أحمد الخميسي: «نجيب محفوظ في مرايا الاستشراق السوفيتي»، مرجع سابق، ص 74.
• (9) د. محمد شبل الكومي:«الواقعية الطبيعية في رواية الطريق»، ضمن كتاب نجيب محفوظ من الجمالية إلى نوبل، إشراف أسامة الألفي، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة 2012، ص 21.
• (10)د. عاطف العراقي: «أدب التفسير الفلسفي»، مرجع سابق ،ص،183.
• (11) السابق نفسه، ص 192.
• (12) د.محمد عبد المطلب: «الصعود إلى نوبل»، ضمن كتاب «نجيب محفوظ من الجمالية إلى نوبل» مرجع سابق، ص61.
• (13) سناء شعلان: «الرمز الأسطوري للمخلِّص والمتمرد في رويات نجيب محفوظ»، على موقع على الشبكة العنكبوتية http://www.m-mahdi.net/forum/showthread.php
• (14) جورج طرابيشي: «الله في رحلة نجيب محفوظ الرمزية»، دار الطليعة، الطابعة الثالثة نوفمبر 1988، بيروت ـ لبنان.، ص 45، وما بعدها.
• (15) سناء شعلان: «الرمز الأسطوري للمخلِّص والمتمرد في رويات نجيب محفوظ»، مرجع سابق.
• (16) د. عز الدين إسماعيل: «التحليل النفسي للأدب»، دار اﻟﻤﻌﺎرف بمصر، ط 1. 1963، ص.122.
• (17) رواية الجريمة والعقاب، هي رواية الكاتب الروسي فيودور دوستويفسكي، الأولى نشرت في المجله الأدبية الروسية، وموضوعها هو الجريمة وقضية الخير والشر التي ترتبط بالجريمة، فهو يصور ما يعتمل في نفس المجرم وهو يُقْدِمُ على جريمته، ويصوِّر مشاعره وردود أفعاله، كما يرصد المحرِّك الأول والأساس للجريمة حيث يصور شخصاً متمرداً على الأخلاق. يحاول الخروج عليها بكل ما أوتي من قوة، إذ تدفعه قوة غريبة إلى المغامرة حتى أبعد الحدود لقد اكتشف بطل الرواية راسكولينوف أن الإنسان المتفوق لذا شرع بارتكاب جريمته ليبرهن تفوقه، لكن العقاب الذي تلقاه هذا الرجل كان قاسياً إذ اتهم بالجنون وانفصل عن بقية البشر وقام بينه وبين من يعرف حاجز رهيب دفعه إلى التفكير بالانتحار.تتطرق ” الجريمة والعقاب ” لمشكلة حيوية معاصرة ألا وهي الجريمة وعلاقتها بالمشاكل الاجتماعية والأخلاقية للواقع، وهي المشكلة التي اجتذبت اهتمام دستويفسكي في الفترة التي قضاها هو نفسه في أحد المعتقلات حيث اعتقل بتهمة سياسية، وعاش بين المسجونين وتعرف على حياتهم وظروفهم. وتتركز حبكة الرواية حول جريمة قتل الشاب الجامعي الموهوب رسكولينكوف للمرابية العجوز وشقيقتها والدوافع النفسية والأخلاقية للجريمة.
• (18) قدم الأستاذ عبد السلام عزايزة، دراسة وافية للعلاقة بين روايتي نجيب محفوظ، ودستويفسكي، في موقعه على الانترنت، محللا كافة أوجه الاتفاق بين الروايتين ، يمكن الرجوع إلى الدراسة للوقوف على التفاصيل عبر هذا الرابط. http://abd1958.coi.co.il/%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%8A%D8%A9-