GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOŞNAKLAR’DA ARAP DİLİ ÖĞRETİMİ: ÖNEMLİ KURUMLAR, KAYNAKLAR VE TEMSİLCİLER

Yıl 2022, , 19 - 46, 31.10.2022

Seyfettin Haruni

https://doi.org/10.53336/rumeli.1171367

Öz

Bosna topraklarında ve Boşnaklar’ın yoğun olarak yaşadığı, bugün ise Sırbistan sınırları içerisinde kalan Sancak bölgesinde Arap dili öğretimi, 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren günümüze dek çeşitli eğitim kurumları vasıtasıyla kesintisiz bir şekilde devam etmiştir. Osmanlı döneminde ilk olarak mektepler ve medreseler gibi dini eğitim kurumlarında okutulmaya başlanan Arapça, 19. yüzyılın sonunda bir dünya kültür ve medeniyet dili olarak düz liselere de girmeyi başarmıştır. Arapça’nın Bosna Eyaleti’ndeki yüksek eğitim kurumlarında ve akademik düzeyde öğretimi ise Avusturya-Macaristan döneminde kurulan Şeriat Kadılık Okulu’yla başlamış ve 1977’den sonra açılmaya başlanan İlahiyat fakülteleriyle devam etmiştir. Osmanlı dönemi ve sonrasında Arap Dili ve Belagatı alanında önemli eserler telif eden Boşnaklar, bu sahada yetiştirdikleri meşhur isimlerle de tarihlerinin her dönemine damga vurmuşlardır. Bu makale Osmanlı’dan başlamak üzere örgün eğitim sistemi çerçevesinde öğretim metotları, kurumları ve önemli temsilcileriyle birlikte Arap dilinin Bosna-Hersek ve Sancak Bölgesi’ndeki varlığını ve durumunu, beş asır boyunca göstermiş olduğu süreklilik çizgisini incelemek ve tanıtmak amacıyla kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arapça, Arap Dili Öğretimi, Boşnaklar, Medreseler, Bosna, Sancak

ARABIC LANGUAGE TEACHING AMONG BOSNIAKS FROM PAST TO PRESENT: IMPORTANT INSTITUTIONS, RESOURCES AND REPRESENTATIVES

Öz

The study of the Arabic language in Bosnia and Herzegovina and the Sandžak region, which is nowadays within the borders of the Republic of Serbia, from the second half of the 15th century until today it continues constantly throughout various educational institutions. The Arabic language, which during the Ottoman period was primarily studied in religious educational institutions such as schools (mektebs) and madrasas, at the end of the 19th century, as a world language of culture and civilization, it managed to enter secondary schools as well. The study of the Arabic language at higher education institutions and at the academic level in the Eyalet of Bosnia has begun with the Sharia Law School, which was founded in the Austro-Hungarian period, and continues with the theological faculties that were founded after 1977. Bosniaks, both with works in the field of Arabic language and rhetoric, during and after the Ottoman period, as well as with the famous names that were spawn in this field, left their mark in every period of their history. This article was written with the aim of examining and presenting the existence, five-century continuity and status of the study of the Arabic language in Bosnia and Herzegovina and the Sandzak region within the formal education system with its teaching methods, institutions and significant representatives, starting from Ottoman Empire until today.

Anahtar Kelimeler

Arabic, Teaching of Arabic Language, Bosnians, madrasas, Bosna, Sanjak

Kaynakça

• Adilović, Zuhdija. Hasan Kafija Pruščak i njegovo djelo. Zenica: Islamska pedagoška akademija, 1. Basım, 2004.
• Akgündüz, Hasan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç-Yapı-İşleyiş). İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
• Akgündüz, Murat. “Osmanlı İdaresi Döneminde Bosna-Hersek”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2003), 111-130.
• Aksoy, Ömer. “Türk Kültürü Etkisinde Teşekkül Eden Bir Edebî Gelenek: Boşnak Alhamiyado Edebiyatı”. TÜRÜK – Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 14 (2018), 184-197.
• Aruçi, Muhammed. “Hasan Kâfî Akhisârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/326-329. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Aruçi, Muhammed. “Korkut, Besim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/204. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aruçi, Muhammed. “Mehmed Cemâleddin Çauşeviç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/447-448. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aruçi, Muhammed. “Orijentalni Institut u Sarajevu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/395-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Aruçi, Muhammed. “Sancak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/99-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aruçi, Muhammed. “Sûdî Bosnevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/466. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aruçi, Muhammed. “Yugoslavya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/573-579. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bağcı, Hüseyin. “Bosna-Hersek - Soğuk Savaş Sonrası Anlaşmazlıklara Giriş”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 16/27 (1992-1994), 257-279.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri (Teskilat - Tarih). İstanbul: İrfan Matbaası, 1. Basım, 1976.
• Bavčić, Mubera. “Bibliografija radova prof. dr. Teufika Muftica”. Prilozi za orijentalnu filologiju 54 (2005), 215-222.
• Bešlagić, Šefik. Stećci – kultura i umetnost. Sarajevo: Veselin Meslešam, 1982.
• Boşdurmaz, Nurcan vd. “Osmanlı döneminden günümüze Saraybosna müslüman mezar taşları”. İstanbul Teknik Üniversitesi Dergisi 8/2 (Aralık 2009), 55-67.
• Can, Betül. “Tanzimat Öncesi Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretim Yöntemleri”. EKEV Akademi Dergisi 14/44 (Yaz 2010), 305-320.
• Čatić, Refik. “Bosna-Hersek Müslümanlarında Eğitimin Başlangıcı, Gelişimi ve Bugünkü Durumu”. İslam Ülkelerinde Eğitim Kongresi. ed. M. Hilmi Özev. 1/369-375. İstanbul: Tasam Yayınları, 2009.
• Čurić, Hajrudin. Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. Godine. Sarajevo: Veselin Mesleša, 1. Basım, 1983.
• Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. nşr. Yüce Dağlı - Seyit Ali Kahraman. 5 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Dautović, Ferid. “Profesor Muhamed Efendija Fočak”. Novi Muallim 6/22 (2005), 76-82.
• Djurdjev, Branislav. “Bosna-Hersek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/297-305. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• FIN, Fakultet islamskih nauka univerziteta u Sarajevu. “Historijat/Tarihçe”. Erişim 12 Temmuz 2022. https://fin.unsa.ba/wp-content/uploads/2019/02/Historija-FIN-a.pdf
• FIN, Fakultet islamskih nauka univerziteta u Sarajevu. “Nastavni Plan i Program i Ciklusa Studija”. Erişim 12 Temmuz 2022. https://fin.unsa.ba/wp-content/uploads/2019/02/FIN-I_ciklus-revizija_NPP-2016.pdf
• FIN, Fakultet islamskih nauka univerziteta u Sarajevu. “Studijski Program za Imame, Hatibe i Muallime”. Erişim 12 Temmuz 2022. https://fin.unsa.ba/wp-content/uploads/2019/02/Nastavni-plan-2018-I-ciklus-Imamski-19.11.2018.pdf
• FIN, Fakultet islamskih nauka univerziteta u Sarajevu. “Sudijski Program Islamske Vjeronauke i Religijske Pedagogije”. Erişim 12 Temmuz 2022. https://fin.unsa.ba/wp-content/uploads/2019/02/Nastavni-plan-2018-I-ciklus-IVRP-19.11.2018.pdf
• Fijuljanin, Muhedin. Sandžački Bošanjaci. Tutin: Centar za bošnjačke studije, 1. Basım, 2010.
• Furat, Ayşe Zişan. Gayr-i Müslim İdare Altında Müslümanların Din Eğitimi: Avusturya-Macaristan Dönemi Bosna 1878-1918. İstanbul: İdil Yayıncılık, 1. Basım, 2013.
• Gazi Husrev-begova medresa. “Nastavni Plan i Program Medresa”. Erişim 12 Temmuz 2022. https://medresasa.edu.ba/docs/Nastavni%20plan%20i%20program%20medresa%20(2014).pdf
• Gazija-Pajt, Enisa. “Obrazovni sistemi i stepenovanje škola na području BiH za vrijeme osmanske uprave”. Glasnik Rijaseta İslamske zajednice u Bosni i Hercegovini 3/4 (2009), 297-303.
• Gölen, Zafer. Tanzimat Dönemi Bosna İsyanları (1839-1878). Ankara: Alter Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Gölen, Zafer. Tanzîmat Döneminde Bosna-Hersek. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1. Basım, 2010.
• Hadžihuseinović, Salih Sidki Muvekkit. Povijest Bosne. Sarajevo: el-Kalem, 1999.
• Hasanović, Bilal. “Visoko islamsko školstvo u Bosni i Hercegovini između dva svjetska rata”. Glasnik islamske zajednice 3-4 (Mart-Nisan 2008), 271-286.
• Hatiboğlu, Mehmet S. “Ignaz Goldziher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/105-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 2002), 274-293.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
• Kahriman, Hatidža. “Šerijatska sudačka škola u Sarajevu”. Novi Muallim 14/53 (2013), 82-88.
• Kasumović, Ismet. Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave. Mostar: Islamski kulturni centar Mostar, 1. Basım, 1999.
• Ljubović, Amir. “Eyyûbîzâde Mustafa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/33-34. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Maglajlić, Munib. “Skica za pregled bošnjačke književnosti”. ZNAKOVI VREMENA: Časopis za filozofiju, religiju, znanost i društvenu praksu 3/7-8 (2000), 180-202.
• Mušić, Omer. “En-Nemliyye fi izhari’l-qawa’idi-s-sarfiyye we-n-nahwiyye”. Prilozi za orijentalnu filologiju 6/7 (1958), 39-54.
• Nakičević, Omer. Arapsko-İslamske znanosti i glavne škole od XV do XVII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac). Sarajevo: Fakultet İslamskih nauka u Sarajevu, 1999.
• Okumuş, Sait. “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbûl-i Ârif (Potur Şâhidî)”. Tukish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4/4 (2009), 823-844.
• Öztürk, Cemil. “Rüşdiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/300-303. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Pepiç, Nesip. Osmanlı Döneminden Günümüze Kadar Arapça’nın Bosna-Hersek ve Sancak Bölgesi’ndeki Varlığı ve Durumu. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ramić, Yusuf. Obzorja arapsko-islamske književnosti. Sarajevo: el-Kalem, 1999.
• Rizvić, Muhsin. Bosna i Bošnjaci – Jezik i Pismo. Sarajevo: Preporod, 1996.
• Šabanović, Hazim. Književnost Muslimana Bih na Orijentalnim Jezicima. Sarajevo: Svjetlost, 1. Basım, 1973.
• Sadak, Bekir. “Ali Fehmi Câbiç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/393-394. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Sadak, Bekir. “Bosnevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/306. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Soyupek, Hasan. İkinci Meşrutiyet’ten Günümüze Türkiye’de Arapça Öğretimi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Šunjić, Marko. “Mossolmani di Bossina”. Prilozi Instituta za istoriju 22/23 (1967), 55-61.
• Şanal, Mustafa. “Osmanlı Devleti’nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14 (2003), 149-168.
• Wikipedia. “Humačka ploča”. Erişim 5 Mayıs 2022. https://bs.wikipedia.org/wiki/Huma%C4%8Dka_plo%C4%8Da
• Wikipedia. “Povelja Kulina bana”. Erişim 5 Mayıs 2022. https://bs.wikipedia.org/wiki/Povelja_Kulina_bana
• Yıldırım, Sefa - Kılıç, Ümit. “Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22 (Nisan 2018), 603-627.