Contributions to the Scanning Glossary with Evidences From Terceme-i Sihah-i Cevher (Vankulu Lugati)

Yıl 2020, Sayı: 5, 158 - 166, 14.04.2020

Ahmet İhsan Dündar

Öz

Throughout history, societies have affected each other for various reasons such as neighborhoods, social and cultural changes, conquests and invasions. Language is one of the most important areas in which these effects are manifested. Among the languages used by societies, there were also influences; borrowed from each other words, additions, have taken and gave phrases. Turkish language also, throughout its long history, it has been influenced by this interaction and after the adoption of Islam by Turks, the influence of Arabic on scientific language and Persian on literature language has been seen intensively.
The efforts to determine the vocabulary of Turkish, which we could start from the 19th century, were carried out within a system and institutionally in the Republican era. In this context, studies were started in 1935 with the aim of preparing a dictionary containing Turkish words that are not used today or whose meaning is used differently. Within the scope of these studies, the works written from the 13th century to the 19th century were searched. 160 works for The Scanning Glossary with Evidences, which were prepared in the first phase of the said studies; 67 (a total of 227) works were searched for The Scanning Glossary with Evidences, which includes the data of the previous phase.
Vankulu Lugatı, which we concluded that was not included in the first pages of The Scanning Glossary with Evidences, was not included in the list, and examples of Turkish vocabulary contained in this vocabulary are the subject of this study. Vankulu Lugatı is a translation of one of the most important dictionaries of the Arabic Language, es-Sıhâh, written by al-Farabi Jawhari, into Ottoman Turkish in the 16th century. In addition, it was the first work of the printing house which was established by İbrahim Müteferrika during the Ottoman period. It is possible to say that Vankulu Lugatı is a work that can be subject to screening in terms of being a dictionary containing some of the Turkish words, word suffixes, and usage of the period in which it was written.

Anahtar Kelimeler

The Scanning Glossary, Lugat-i Vankulu, al-Jawhari, Lexicology

Tercüme-i Sıhâh-i Cevherî’den (Vankulu Lugatı) Tarama Sözlüğü’ne Katkılar

Öz

Tarih boyunca komşuluklar, sosyal ve kültürel değişimler, fetihler, istilalar gibi çok değişik sebeplerle toplumlar birbirlerini etkilemişlerdir. Sözü edilen etkilerin tezahür ettiği en önemli alanlardan biri de dildir. Toplumların kullandıkları diller arasında da birbirinden etkilenmeler yaşanmış; birbirlerinden ödünç sözcükler, ekler, tamlamalar alıp vermişlerdir. Türkçe de uzun tarihi geçmişi boyunca bu etkileşimden nasibini almış olup Türklerin İslam’ı benimsemesinin ardından ilim dilinde Arapçanın, edebiyat dilinde ise Farsçanın Türkçe üzerindeki etkisi yoğun olarak görülmüştür.
XIX. yüzyıldan itibaren başlatabileceğimiz Türkçenin söz varlığını tespit çabaları Cumhuriyet dönemine gelindiğinde bir sistem dâhilinde ve kurumsal olarak yürütülmüştür. Bu kapsamda bugün kullanılmayan ya da anlamı, şekli değişik olarak kullanılan Türkçe sözleri içeren bir sözlüğün hazırlanması maksadıyla 1935 yılında çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmalar kapsamında XIII. yüzyıldan XIX yüzyıla değin kaleme alınan eserler taranmıştır. Söz konusu çalışmaların ilk aşamasında hazırlanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü için 160; ikinci aşaması diyebileceğimiz ve bir önceki aşamanın verilerini de içeren Tarama Sözlüğü için 67 (toplam olarak 227) eser taranmıştır.
Tarama Sözlüğü’nün ilk sayfalarında kısaca tanıtımı yapılan bu eserler arasında yer almadığından dolayı taramaya konu edilmediği sonucuna varabileceğimiz Vankulu Lugatı ve bu lügatin içerdiği Türkçe söz varlığı örnekleri bu çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. Vankulu Lugatı, Arap Dili’nin en önemli sözlüklerinden olan ve İsmail b.Hammâd el-Cevherî tarafından kaleme alınan es-Sıhâh adlı eserin XVI. yüzyılda Osmanlı Türkçesine yapılmış bir çevirisidir. Bunun yanı sıra Osmanlı döneminde İbrahim Müteferrika’nın kurduğu matbaanın basımını gerçekleştirdiği ilk eser olma özelliği de taşımaktadır. Kaleme alındığı dönemin Türkçe sözcüklerinin, sözcük eklerinin ve kullanımlarının bir bölümünü içeren bir sözlük olması bakımından Vankulu Lugatı’nın, taramaya konu edilebilecek bir eser olduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, Vankulu Lügati, Cevherî, Sözlükbilim

Kaynakça

• AKSAN, Doğan, (2009), Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim (3. bs, C. I–III), Ankara: TDK Yayınları. AKSU, Belgin Tezcan, (2002), "Türk Dil Kurumunun Sözlük Çalışmaları 1932-2002", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2002/II(607), 140-174. AY, Didem Akyıldız, (2017), "Tarama Sözlüğü: Sözlükbilimi İlkeleri Çerçevesinde Betimsel ve Eleştirel Bir Değerlendirme". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, LVI(56), 1-22. DİLÇİN, Cem, (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları. İLAYDIN, Hikmet, (1954). "Tanıklariyle Tarama Sözlüğü, (Kitaplar - Tenkit)", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, III(28), 227-231. MÜTERCİM Âsım Efendi, (2013), Kâmûsu’l-muhît Tercümesi (1. bs, C. I–IV), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. Türk Dil Kurumu (TDK), (1993), Derleme Sözlüğü (C. I–XII), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Türk Dil Kurumu (TDK), (1995), Tarama Sözlüğü (3. bs, C. I–VIII), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. VANKULU Mehmed Efendi, (2014), Vankulu Lügati, (M. Koç, Ed.) (1. bs, C. I–II), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu. VANKULU (el-Vânî), Mehmed b. Mustafa (Çev.), (1729), Terceme-i Sıhah-ı Cevherî (1. bs, C. I–II), İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Mamure (İbrahim Müteferrika Matbaası). VANKULU (el-Vânî), Mehmed b. Mustafa (Çev.), (1802), Terceme-i Sıhâh-ı Cevherî (3. bs, C. I–II), İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Mamure (İbrahim Müteferrika Matbaası). YAVUZARSLAN, Paşa, (2017), "Türk Sözlükçülük Geleneği Açısından Osmanlı Dönemi Sözlükleri ve Şemseddin Sâmî’nin Kâmûs-ı Türkî’si", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44(2). YILDIZ, N. (1998). “Eskiçağın Başvuru Eserleri ve Eskiçağ Sözlükçülüğü ve Sözlükleri”. Kebikeç, (6), 189-210.