القبض في فقه المعاملات وأثره في الضمان

Yıl 2021, Sayı: 7, 122 - 145, 30.04.2021

Abdullah Demirci

Öz

Anahtar Kelimeler

القبض, المسؤولية, العقد, الضمان, الضرر, الأهلية, التعدي

Qabz and Its Effect on Liability in Islamic Law

Öz

In Islamic law of obligations, contracts established as a result of mutual declaration of will of the parties, one of which is required and the other accepted, have certain obligations and consequences. One of the most important obligations created by these contracts is the handing over of the goods to other party by the person who transferred the property and the price to the other by the transferee, which also requires transferring the responsibility for future damages. Since the liability for damage is based on the idea of protecting persons’ property, it is based on the body’s license, not performance. As a rule, the goods are under the responsibility of the possessor, especially in the contracts (damân contracts) that create responsibility for the receipt of the goods. In the contracts where the goods are deemed to be entrusted to the person who receives the goods (entrusted contracts and double qualified contracts), the liability of damage depends on the fault or tort of the recipient.
The act of taking (kabz), which is closely related to the concept of responsibility, takes place in two ways, namely real and judicial. Although the taking is accepted as a result of the contract, the condition of validity or bindingness is accepted in some contracts. In addition, for the transfer of the ownership of the property, the condition of the realization of the act of taking without any problem is required. In addition, the taking has an important role in the acquisition of the authority to create new savings in the acquired property.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Contract, Responsibility, Competency, Taking, Damân (Compensation Law), Damage

İslam Borçlar Hukukunda Kabzın Sorumluluğa Etkisi

Öz

İslam borçlar hukukunda biri icap diğeri kabul olmak üzere tarafların karşılıklı irade beyanları sonucu kurulan akitler, belli başlı yükümlülük ve sonuçlar doğurur. Bu akitlerin meydana getirdiği en önemli yükümlülüklerden biri, malı devreden kişinin akit konusu malı; devralan kişinin ise bedeli karşı tarafa teslim etmesidir ki bu aynı zamanda bundan sonra doğacak hasarların sorumluluğunu da devretmeyi gerektirmektedir. Hasar sorumluluğu, insanların mallarını koruma fikrine dayandığı için edâ ehliyetine göre değil; vücûb ehliyetine göre temellendirilmiştir. Malın teslim alınması ile sorumluluk doğuran akitler (damân akitleri) özelinde kural olarak mal, zilyedinin sorumluluğundadır. Malın, kabz edenin elinde emânet sayıldığı akitlerde (emânet akitleri ile çift vasıflı akitler) ise hasar sorumluluğu, teslim alan kişinin kusur veya haksız fiilinin bulunmasına bağlıdır.
Sorumluluk kavramıyla sıkı bir bağı olan kabz eylemi, hakîkî (nakil, tenâvül) ve hükmî (tahliye) olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Kabz, her ne kadar akdin sonucu kabul edilse de bazı akitlerde sıhhat (geçerlilik) veya lüzûm (bağlayıcılık) şartı kabul edilmektedir. Buna ilaveten malın mülkiyetinin intikali için de kabz eyleminin sorunsuz bir şekilde gerçekleşmesi şartı aranır. Ayrıca devralınan malda yeni tasarruflar inşa etme yetkisinin kazanılmasında da kabzın önemli rolü vardır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Akit, Sorumluluk, Ehliyet, Kabz, Tazmin / Damân, Hasar

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût-‘Âdil Mürşid. 45 Cilt. Dimeşk: Müessesetü’r-risâle, 1421/2001. Akıncı, Şahin. Borçlar Hukuku Bilgisi (Genel Hükümler). Konya: Sayram Yayınevi, 2003.
• Aktan, Hamza. “Daman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/450-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Kabz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Atalay, Arif. İslam Hukukunda Kabz. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Avcı, Ali. İslam Hukukunda Kabz Öncesi Satışın Hükmü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Aybakan, Bilal. İslam Hukukunda Borçların İfası. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• “Sarf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/137-140. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• “Uhde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/53-54. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• ‘Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd bin Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 2. Basım, 1990.
• Bardakoğlu, Ali. “Bey‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/13-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• “Garâmet‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/359-361. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed bin Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamîyye ve ıstılahat-ı fıkhiyye kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, t.y.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz bin Ahmed. Keşfü’l-esrâr ‘an Usûli’l-Bezdevî, nşr. Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed bin İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh, thk. Muhammed Züheyr bin Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt . Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Buhûtî, Mansûr bin Yunus. Keşşâfü’l-kinâ‘ ‘ani’l-İknâ‘. thk. Heyet. 15 Cilt. Suudi Arabistan: Adalet Bakanlığı, 2000. Şerhu Münteha’l-îrâdât. 7 Cilt. Dimeşk: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2000.
• Cürcânî, Ali bin Muhammed es-Seyyid. et-Ta‘rifât. nşr. Muhammed Bâsil ‘Uyûnü’s-sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403.
• Çalış-Hacak Halit-Hasan. “Rehin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/538-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. ‘Arafe., Hâşiyetü’d-Desûkî ‘ala’ş-Şerhi’l-Kebîr. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, t.y.
• Düreynî, Fethî. en-Nazariyyâtü’l-fıkhiyye. Dimeşk: Menşûrât Câmi‘ati Dimeşk, 1996.
• Ebû Dâvûd, Süleyman bin el-Eş‘as. Sünen Ebî Dâvûd, thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Kamil Karabelli. 7 Cilt. Lübnan: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1999.
• Eren, Hasan. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988.
• Feyyûmî, Ahmed bin Muhammed bin Ali el-Mukrî. el-Misbâhü’l-münîr. Kahire: el-Matba‘atü’l-Emîriyye, 1922.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed bin Yakub. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Na‘îm el-‘Arksûsî. Beyrut: Müsessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Hafîf, Ali. Ahkâmü’l-mü‘âmelâti’ş-şer‘iyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘A‘rabî, 2008.
• ed-Damân fi’l-fıkhi’l-islâmî. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî, 2000.
• Hattâb, Ebû Abdillah Muhammed bin Abdurrahman Mağribî. Mevâhibü’l-Celîl fî şerhi Muhtasari Halîl. thk. Zekeriyya ‘Umeyrât. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
• Haydar, Ali. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmî el-Hüseynî. 4 Cilt. Riyad: Dârü ‘Âlemi’l-kütüb, 2003.
• Heyet, Heyet. el-Mevsû‘atü’l-fıkhiyyetü’l-Küveytiyye. Mısır: Dârü’s-Safve, 1993-1995.
• İbn ‘Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ‘ala’d-Dürri’l-muhtâr. thk. ‘Âdil Ahmet Abdülmevcûd-Ali Muhammed Mu‘avvid. 14 Cilt. Riyad: Dârü ‘Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed bin Ahmed. el-Kavânînü’l-fıkhiyye fî telhîsi mezhebi’l-Mâlikiyye, thk. Muhammed bin Seyyidi Muhammed Mevlay. Kuveyt: y.y., t.y.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali bin Ahmed. el-Muhallâ, thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: et-Tibâ‘atü’l-Münîriyye, 1350.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah bin Ahmed. el-Muğnî, thk. Abdullah bin Abdilmuhsin et-Türkî-Abdülfettâh el-Huluv. 15 Cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1986.
• eş-Şerhü’l-kebîr, thk. Abdullah bin Abdilmuhsin et-Türkî-Abdülfettâh el-Huluv. 32 Cilt. Mısır: Dâru Hecer, 1414/1993.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn. Lisânü’l-‘A’rab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Melek, Abdüllatîf. Şerhu Menâri’l-envâr fî usûli’l-fıkıh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1308.
• İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrahim el-Hanbelî. el-Mübdi‘ fî şerhi’l-Mükni‘. thk. Muhammed Hasan Muhammed. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin bin İbrahim. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Muhammed bin Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktasid. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1982.
• İmâm Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâhi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1406/1985.
• İmre, Zahit. Doktrinde ve Türk Hukukunda Kusursuz Mesuliyet Halleri. İstanbul: İstanbul Akgün Matbaası, 1949.
• Kahveci, Nuri. İslam Borçlar Hukukunda Tazminat. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• “Kusur Sorumluluğu Açısından Ehliyetin Önemi”. Dini Araştırmalar Dergisi 4/12 (Ocak-Nisan 2002), 71-85.
• Karahasan, Mustafa Reşit. Sorumluluk ve Tazminat Hukuku. İstanbul: Beta Basım Yayın, 1995.
• Karaman, Hayrettin. Anahatlarıyla İslam Hukuku. 3 Cilt. İstanbul, Ensar Neşriyat, 2011.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir bin Mes‘ûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâr’ül-Kitâbi’l-‘Arabi, 1910.
• Kaya, Zeki. İslam Hukukunda Zilyedlik. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kaya-Hacak, Eyüp Said-Hasan. “Zimmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/424-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kazvînî, Ebü’l-Kasım Abdulkerîm bin Muhammed. el-‘Azîz şerhu’l-Vecîz, thk. Ali Mu‘avvid-Adil Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Kisbet, Mustafa. İslam Hukukuna Göre Satım Akdinde Malın Kabz ve Teslimi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Koçak, Zeki “İslam Hukuk Metodolojisinde Ehliyet ve Kısımları”. Diyanet İlmi Dergi 39/4 (Ekim-Kasım-Aralık 2003), 31-54.
• Koshnaw, Mohammed Jamal. Şâfiî Mezhebinde Kabz İle İlgili Hükümler. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali bin Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr, thk. Ali Mu‘avvid-‘Âdil Abdülmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Mevsılî, Abdullah bin Mahmud. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-muhtâr, thk. Şu‘ayb el-Arnaût-Ahmet Berhûm-Abdüllatîf Hırz Allah. 4 Cilt. Dimeşk: Darü’r-Risâleti’l-‘Alemiyye, 2010.
• Müslim, bin el-Haccâc Ebü’l-Hüseyn. el-Câmi‘u’s-sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, t.y.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin bin Şeref. el-Mecmû‘ şerh el-Mühezzeb, thk. Muhammed Necîb el-Mutî‘. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, t.y.
• Minhâcü’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müftîn. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2005.
• Remlî, Şemsüddîn Muhammed bin Şihâbüddîn. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. nşr. Muhammed Ali Beydûn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• Selâme, Mahmûd Muhammed. Helâkül-ma‘kûdi ‘aleyh dirase mükârane. Mısır: Mektebetü’l-Vefâ el-Kânûniyye, 2012.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1989.
• el-Muharrar fi usûli’l-fıkıh, thk. Salâh bin Muhammd bin ‘Uveyda. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim bin Ali. el-Mühezzeb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed bin el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Muhammed Halîl ‘Aytânî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1997.
• Tandoğan, Haluk. Türk Mesuliyet Hukuku. Ankara: Ankara Hukuk Fakültesi Yayınları, 1961.
• Topal, Şevket. İslam Hukukunda Zilyedlik. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• “Zilyedlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/417-420. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Turan, Mehmet Hadi. İslam Hukukunda Akitlerde Kabz Kavramı ve Hukuki Sonuçları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yıldız, Kemal. İslam Sorumluluk Hukuku. İstanbul: İfav Yayınları, 2013.
• “Sorumluluk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/380-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Zerkâ, Ahmed Muhammed. Şerhu’l-kavâi‘di’l-fıkhiyye. Dimeşk: Dârü’l-Kalem, 1989.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalü’l-fıkhiyyü’l-‘âmm. Dimeşk: Dârü’l-Kalem, 1998.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Medhal li dirâseti’ş-şerî‘ati’l-İslamîyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2002.
• el-Vecîz fi usûli’l-fıkıh. Dimeşk: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2012.
• Zeyla‘î, Fahrüddin Osman bin Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Kahire: el-Matba‘atü’l-Emîriyye, 1314.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. Dimeşk: Dârü’l-Fikir, 1985.
• Nazariyyetü’d-damân. Dimeşk: Dârü’l-Fikir, 1998.