Hadis Literatüründe Uydurma Rivayetlerle İlgili Kavramlar

Yıl 2021, Cilt 4, Sayı 7, 146 - 178, 30.04.2021

Mahmut YAZICI

Öz

Hadis ilminin önemli konularından birisi Hz. Peygamber adına uydurulmuş rivayetlerdir. Hadis münekkitleri erken dönemlerden itibaren bu konuya dikkat çekmiş, sahih rivayetlerle zayıf ve uydurma rivayetleri ayırt etmeye çalışmış ve konuyla ilgili birçok eser kaleme almışlardır. İlk dönemlerde daha çok rical eserleri içerisinde ravi değerlendirmeleri çerçevesinde ele alınan uydurma rivayetler, hicrî beşinci asrın sonlarından itibaren konularına göre ya da alfabetik olarak müstakil eserlerde toplanmışlardır. Uydurma rivayetler daha çok “mevzû” terimiyle ifade edilseler de ilgili eserler incelendiğinde çok farklı terimlerin kullanıldığı da görülmektedir. Bu çalışmada erken dönem rical eserleriyle mevzû‘ât türü eserler taranarak uydurma hadis yerine kullanılan kavramlar, bu kavramların menşei ve onlara yüklenen anlamlar ve bu kavramların ilk kullanıldığı dönemler ile mevzû‘ât türü eserlerdeki kullanımları ele alınmıştır. Sonuç olarak uydurma rivayetleri ifade etmek için kullanılan “mevzû” kavramının dışında “ma‘mûl”, “müfterâ”, “bâtıl”, “kezib”, “masnû‘”, “lâ asle leh”, “lâ yesıhhu”, “muhtelak” gibi pekçok kavramın bu anlamda zikredildiği, bazı kavramların ise hem zayıf hem de uydurma rivayetler için kullanıldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kavram, Mevzû', uydurma hadis, mevzûât literatürü

Terms Used to Refer to Forged Reports in the Ḥadīth Literature

Öz

One of the most important subject matters studied within the science of Ḥadīth is with regards to the forged reports which are forged and then intentionally attributed to the Prophet. Ḥadīth critics have drawn attention to the matter early on and made efforts to differentiate authentic reports from the forged and the weak reports, producing numerous works on the subject. Initially, forged reports were studied mostly as part of criticism on the reporters in biographical dictionaries. By the end of the fifth century of the Hijra, however, they began to be compiled in separate works, arranged either thematically or alphabetically. It is true that forged reports are often referred to using the term mawḍūʿ (forged). However, a close examination of the relevant works reveals that various other terms were made use of as well. On the basis of an analysis of the early biographical dictionaries and works on forgery (mawḍūʿāt), the present study explores the terms used other than the term mawḍūʿ, their origin, the meanings assigned to them, the periods in which these terms were introduced for the first time, and their usage in the forgery literature. It concludes that besides the term mawḍūʿ, various other terms such maʿmūl, muftarā, bāṭil, kaḏib, maṣnūʿ, lā aṣle lehi lā yaṣiḥḥu and muḥtalaq were also made use of to refer to forged reports while some others were used to refer to both weak and forged reports. 

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Term, Mawḍūʿ (forged), Forged ḥadīth, the forgery (mawḍūʿāt) literature

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-ᶜİlel ve maᶜrifetü’r-ricāl li Aḥmed rivāyetü’l-Merveẕī ve ġayruhū. thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1989.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-ᶜİlel ve maᶜrifetü’r-ricāl rivāyetü ibnihī Abdillah. thk. Vasıyyullah b. Muhammed Abbâs. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2001.
• Ahterî, Muslihuddîn Mustafa b. Şemsüddîn el-Karahisârî. Aḫterî Kebîr. İstanbul: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1891.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. el-Esrāru’l-merfūᶜa fi’l-aḫbāri’l-mevżūᶜa. thk. Mahmûd Emîn es-Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. el-Maṣnūᶜ fī maᶜrifeti’l-ḥadīs̱i’l-mevżūᶜ/el-Mevżūᶜātü’ṣ-ṣuġrā. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el-İslamiyye, 2018.
• Aslan, Muhammed. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn Hadis Âlimlerine Göre Münker Hadis”. The Journal of Academic Social Science Studies 62 (2017), 263-274.
• Aydın, Nevzat. “İbnü’l-Kayserânî el-Makdisî’nin ‘Tezkiretü’l-Mevzû‘ât’ Adlı Eserindeki Ricâl Tenkit Metodu”. EKEV Akademi Dergisi 66 (2016), 519-550.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Şuᶜabu’l-îmān. thk. Abdülali Abdülhamid Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd li’t-Tevzî‘, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Cāmi‘u’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtaṣar min umūri Rasūlillāh ve sünenihî ve eyyāmih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. et-Tārīḫu’l-evsaṭ. thk. Mahmûd İbrahim Zâyed. Haleb: Dâru’l-Vaᶜy, 1977.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. et-Tārīḫu’l-kebîr. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. eż-Żuᶜafāu’ṣ-ṣaġīr. thk. Mahmûd İbrahim Zâyed. Haleb: Dâru’l-Vaᶜy, 1976.
• Bünkîrân, Fedvâ. Leyse mine’s-sünneti’n-Nebeviyye Ahkāmu’s-Seyyid Ahmed eṣ-Ṣıddı̄k el-Ġumārī fī kitābihī el-Müdāvī li ᶜileli’l-Münāvī. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2009.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Ṣıḥāḥ tācü’l-luġa ve ṣıḥāḥi’l-ᶜArabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cûzekânî, Ebû Abdillah Hüseyin b. İbrahim el-Hemedânî. el-Ebāṭı̄l ve’l-menākīr ve’ṣıhāḥ ve’l-meşāhīr. thk. Abdurrahmân Abdülcebbâr el-Ferîvâî. 2 Cilt. Hindistan: Matbaatü’s-Selefiyye, 1983.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Kitābu’t-taᶜrīfāt. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2002.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed. el-ᶜİlelü’l-vāride fi’l-eḥādīs̱i’n-Nebeviyye. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah. Riyad: Dâru Taybe, 1985.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed. el-ᶜİlelü’l-vāride fi’l-eḥādīs̱i’n-Nebeviyye. thk. Muhammed b. Sâlih b. Muhammed. 12-15 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 2006.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. Müsnedü’d-Dārimî el-Maᶜrūf bi Süneni’d-Dārimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2000.
• Demirer, Macit. “Farklı Bir Hadis Kavramı: Lâhin -Letâifü’l-Hikem Örneği-”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2015), 32-49.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2011.
• Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed el-İsfehânî. eż-Żuᶜafā. thk. Faruk Hamâde. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1984.
• Ebû Semha, Abdüsselâm. el-Ḥadīs̱ü’l-münker dirāse nażariyye taṭbīḳiyye fī kitābi İleli’l-ḥadīs li’bni Ebī Ḥātim. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2012.
• Ebû Zürᶜa er-Râzî, Ubeydullah b. Abdilkerîm b. Yezîd. Ebū Zürᶜa er-Rāzī ve cühūdühū fi’s-sünneti’n-Nebeviyye Kitābuẓ-Ẓuᶜafā li Ebī Zürᶜa er-Rāzī. thk. Saᶜdî b. Mehdî el-Hâşimî. 3 Cilt. Medine: Câmiᶜatü’l-İslâmiyye, 1982.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/13-14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕību’l-luġa. thk. Muhammed Avd Merᶜab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. Süfyân b. Cuvvân el-Fârisî. Kitābu’l-maᶜrife ve’t-tārîḫ. thk. Ekrem Ziyâ el-‘Umerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetu’d-Dâr, 1989.
• Fettenî, Cemâlüddîn Muhammed b. Tâhir b. Ali el-Gucerâtî. Teẕkiratü’l-mevżūᶜāt. thk. Hâmid Abdullah et-Temîmî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yaᶜkûb. el-Ḳāmūsü’l-muḥı̄ṭ. thk. Muhammed Naᶜîm ᶜAraksûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Ğavrî, Abdülmâcid. el-Ḥadīs̱ü’l-mevżūᶜ esbābu iḫtilāḳihī ve ḫuṭūratü intişārihī. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2018.
• Ğazzî, Ahmed b. Abdilkerîm el-Âmirî. el-Ceddü’l-ḥas̱īs̱ fī beyāni mā leyse bi ḥadīs̱. thk. Bekr Abdullah Ebû Zeyd. Riyad: Dâru’r-Râye, 1991.
• Hakîm et-Tirmizî, Muhammed b. Ali b. Hasan b. Bişr. Nevādiru’l-uṣûl fî maᶜrifeti aḫbāri’r-Rasūl. thk. Abdurrahmân Amîra. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr el-Ferâhîdî el-Basrî. Kitābü’l-ᶜayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Semerrâî. 8 Cilt. Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Tārîḫu Baġdād ve Ẕüyūluhū. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamed b. Muhammed. Ġarību’l-ḥadīs̱. thk. Abdülkerîm İbrahim. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1982.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nuruddîn Ali b. Ebî Bekr. Mecmaᶜu’z-zevāid ve menbaᶜu’l-fevāid. thk. Hüsâmuddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed el-Kurtubi. el-İstîᶜāb fî maᶜrifeti’l-aṣḥāb. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• İbn Adî, Ebû Ahmed b. Adiy el-Cürcânî. el-Kāmil fî żuᶜafāi’r-ricāl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn ᶜIrâk, Nuruddîn Ali b. Muhammed b. Ali el-Kinânî. Tenzîhu’ş-şerîᶜati’l-merfūᶜa ᶜani’l-aḫbāri’ş-şenîᶜati’l-mevżūᶜa. thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1979.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen b. Düreyd. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzi Münîr Baᶜlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. ᶜİlelü’l-ḥadīs̱ li’bni Ebī Ḥātim. thk. Heyet. 7 Cilt. Riyad: Metâbiᶜu’l-Humeyzî, 2006.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taᶜdîl. Deken: Meclisü Dâireti’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1952.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ el-Kazvînî. Meḳāyīsü’l-luġa. thk. Enes Muhammed eş-Şâmî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Lisānü’l-Mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 2000.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Şerḥu’n-Nuḫbe Nüzhetü’n-naẓar fī tavżı̄ḥi Nuḫbeti’l-fiker fī muṣtalaḥi ehli’l-es̱er. thk. Nurettin Itr. Dımaşk: Matbaᶜatu’s-Sabâh, 2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Kitābu’l-mecrūḥîn mine’l-muḥaddis̱în. thk. Hamdî Abdilmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î, 2000.
• İbn Kayyimi’l-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. el-Menāru’l-münīf fi’ṣ-ṣaḥīh ve’ż-żaᶜīf. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûᶜâti’l-İslâmiyye, 1970.
• İbn Maᶜīn, Ebû Zekeriya Yahyâ b. Maᶜîn b. ᶜAvn el-Bağdâdî. Tārīḫu İbn Maᶜīn -Rivāyetü’d-Dūrī-. thk. Ahmed Muhammed Nur Seyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmî, 1979.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali. Lisānü’l-ᶜArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrā. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Teymiye, Takiyyuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdisselâm el-Hanbelî. Eḥādīs̱ü’l-Ḳuṣṣāṣ. thk. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: Mektebu’l-İslâmî, 1988.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ali b. Abdirrahman b. Ali. Kitābu’l-mevżūᶜāt mine’l-eḥādīs̱i’l-merfūᶜāt. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1966.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. Kitābu’l-mevżūᶜāt mine’l-eḥādīs̱i’l-merfūᶜāt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• İbnü’l-Kayserânî, Muhammed b. Tâhir b. Ali el-Makdisî. Kitābu teẕkirati’l-mevżūᶜāt. thk. Muhammed Emîn el-Hâncî. Mısır: Matbaatü’s-Saâdet, 1905.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalāh fi ᶜUlūmi’l-ḥadīs̱. thk. Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muhammed b. ᶜUveyza. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Irâkî, Zeynüddîn Abdurrahîm b. Hüseyin vd. Taḫrīcü eḥādīs̱i İḥyāi ᶜulūmi’d-dīn. thk. Ebû Abdillah Mahmud b. Muhammed el-Haddâd. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-ᶜAsıme li’n-Neşr, 1987.
• İbrahim el-Harbî, Ebû İshâk İbrahim b. İshâk el-Harbî. Ġarību’l-ḥadīs̱. thk. Süleyman İbrahim Muhammed el-Âid. 3 Cilt. Mekke: Câmiᶜatu Ümmü’l-Kurâ, 1985.
• Kandemir, M. Yaşar. Mevzû Hadisler Menşe’i Tanıma Yolları Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 1997.
• Karadeniz, Hatice. “Istılahlaşma Sürecinde Münker Hadis Kavramı”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 3/2 (2017), 57-92.
• Kâvukcî, Ebü’l-Mehâsin Muhmammed b. Halîl b. İbrahim et-Trablusî. el-Lü’lüü’l-merṣūᶜ fī mā lā aṣle lehū ev bi aṣlihī mevżūᶜ. thk. Fevvâz Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el-İslamiyye, 1994.
• Kebîr, Muhammed el-Mâlikî el-Emîru’l-. en-Nuḫbetü’l-behiyye fi’l-eḥādīs̱i’l-mekẕūbe ᶜalā Ḫayri’l-beriyye. thk. Züheyr eş-Şavîş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1998.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm. er-Raf‘ ve’t-tekmîl fi’l-cerḥ ve’t-ta‘dîl. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el-İslamiyye, 2004.
• Mecdüddîn İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seᶜâdât Mübârek b. Muhammed el-Cezerî. en-Nihāye fī ġarībi’l-ḥadīs̱ ve’l-es̱er. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî Tahir Ahmed ez-Zâvî. 5 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• Mevsılî, Ebû Hafs Ömer b. Bedr b. Saîd el-Hanefî. el-Muġnī ᶜani’l-hıfẓi ve’l-kitāb. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1924.
• Murtezâ ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrazzâk el-Hüseynî. Tācü’l-ᶜarūs min cevāhiri’l-ḳāmūs. thk. Heyet. 40 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtaṣar bi nakli’lᶜadli ᶜani’l-ᶜadli ilā Rasūlillāh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, t.y.
• Râgıb el-İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• Râzî, Zeynuddîn Muhammed b. Ebî Bekir. Muḫtāru’ṣ-ṣıḥāḥ. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-ᶜAsriyye, 1999.
• Sağânî, Razıyyuddîn Hasan b. Muhammed b. Hasan el-Hanefî. Mevżūᶜātu’ṣ-Ṣaġānī. thk. Necm Abdurrahmân Halef. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1980.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. el-Meḳāṣıdü’l-ḥasene fī beyāni kes̱īrin mine’l-eḥādīs̱i’l-müştehira ᶜale’l-elsine. thk. Abdullah Muhammed es-Sıddîk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Sibt İbnü’l-ᶜAcemî, Burhânuddîn el-Halebî Ebü’l-Vefâ İbrahim b. Muhammed et-Trablusşâmî. Keşfü’l-ḥas̱īs̱ ᶜammen rumiye bi vażᶜi’l-ḥadīs̱. thk. Subhî es-Sâmerrâî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Leāliu’l-maṣnūᶜa fi’l-eḥādî̱si’l-mevżūᶜa. thk. Salah b. Muhammed b. ‘Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Ẕeylu el-Leālii’l-maṣnūᶜa fi’l-eḥādīs̱i’l-mevẓūᶜa. thk. Ziyâd en-Nakşibendî el-Eserî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2011.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risāle. thk. Abdüllatîf Himeym - Mâhir Yâsin el-Fahl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009. Şemseddin Sami. Ḳāmūs-ı Türkī. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2006.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-Fevāidü’l-mecmūᶜa fi’l-eḥādīs̱i’l-mevẓūᶜa. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Mu‘allimî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009. Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muᶜcemu’l-evsaṭ. thk. Tarık b. İvadullah b. Muhammed vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali İbnü’l-Kâdî Muhammed el-Hanefî. Mevsūᶜatü ıṣṭılāḥāti keşşāfi’l-fünūn ve’l-ᶜulūm. çev. Abdullah el-Hâlidî. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1. Baskı., 1996.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr. eż-Żuᶜafāu’l-kebîr. thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-‘İlmiyye, 1984.
• Yücel, Ahmet. “Cerh Lafızlarından ‘Münkerü’l-Hadis’ ve Faklı Kullanımları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15 (1997), 199-210.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicrî İlk Üç Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 2014.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Muġnī fi’ż-żuᶜafā’. thk. Nureddîn Itr. 2 Cilt. Katar, 1987.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Mīzānü’l-iᶜtidāl fī naḳdi’r-ricāl. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1967.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru aᶜlâmi’n-nübelā. thk. Şuayb el-Arnavut vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Telḫīṣu kitābi’l-Mevżūᶜāt. thk. Ebû Temîm Yasir b. İbrahim. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Fāiḳ fī ġarībi’l-ḥadīs̱i ve’l-es̱er. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî - Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.