Ebû Hanîfe’nin Meclisinde Bir Muhaddis: İbn Ebî Zâide

Yıl 2024, Sayı: 13, 98 - 116, 30.04.2024

Adem Özsoy

https://doi.org/10.53336/rumeli.1399888

Öz

Yahyâ b. Zekeriya b. Ebî Zâide, Ebû Hanîfe’nin en önde gelen öğrencilerinden olup onun eserlerini yazan grubun içerisinde bulunması ve başta Kütüb-i Sitte olmak üzere pek çok hadis kitabında rivayetleri olması açısından yaşadığı dönemde ön plana çıkan şahsiyetlerden olmuştur. İbn Ebî Zâide, fakih kimliğinin yanı sıra cerh-ta’dîl otoriteleri tarafından ittifakla “sika/güvenilir” kabul edilen bir hadis âlimidir. Onun yaşadığı hicrî ikinci asır, tedvin döneminden tasnif dönemine geçiş devresini oluşturmaktadır. Dolayısıyla İbn Ebî Zâide’nin bu dönemde önemli bir sorumluluk yüklendiği gözlemlenmektedir.
Ehl-i rey’in hadise önem vermedikleri görüşü zaman zaman dile getirilmektedir. Ele aldığımız çalışma, bu algının doğru olmadığına dair bir araştırmadır. Zira İbn Ebî Zâide, Ebû Hanîfe’nin Şer-î hükümleri sonuca bağladığı meclisinde yer alarak hadis alanındaki bilgi birikimi ile katkı sağlamıştır. Bu durum Hanefî mezhebinin hadisleri göz ardı etmediğini yansıtması bakımından önem arz etmektedir. Bu makalede, ileri sürülen bu iddia İbn Ebî Zâide üzerinden incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İbn Ebî Zâide, Muhaddis, Hadis, Tebe‘u’t-tâbiîn, Ehl-i Hadis

A Muhaddith in the Assembly of Abu Hanifa: Ibn Abi Zaidah

Öz

Yahya b. Zechariah b. Ebî Zâide was among the group that wrote the works of Ebû Hanife and it is narrated in many hadith books, especially in Kutub-i Sitte She was one of the prominent figures of her time. In addition to her identity as a jurist, Ibn Ebî Zâide is a hadith scholar who is unanimously accepted as "sika/trustworthy" by the cerh-ta’dîl authorities. The second Hijri century in which she lived constitutes the transition period from the codification period to the classification period.
Therefore, it is observed that Ibn Ebî Zâide took on an important responsibility in this period.
It is sometimes said that the Ahl al-Ray do not attach importance to the hadith. The study we are considering is a study showing that this perception is not correct. Because Ibn Ebî Zâide contributed with her knowledge in the field of hadith by taking part in the council where Abu Hanife finalized the religious provisions. This situation is important as it reflects that the Hanafi sect does not ignore the hadiths. In this article, this claim will be examined through Ibn Ebî Zâide.

Anahtar Kelimeler

Ibn Abī Zāide, Muhaddith, Hadith, Taba, Ahl al-Hadith

Kaynakça

• el-Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdillah b. Sehl. el-Evâil, thk. Muhammed es-Seyyid, Mısır: 1987.
• Atar, Fahrettin. “Şürût ve Sicillât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/270. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Avcı, Casim. “Medâin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/289. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul: Hadisevi, 2006.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, İstanbul: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1951.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-evsat, thk. Muhammed b. İbrahîm, Riyad: Daru’s-Samî’î, 1998.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr, thk. Hâşim en-Nedvî vd., Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, ty.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefi Mezhebinin Fıkıh Silsileleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 19 (2012), 165.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. el-Mü’telif ve’l-Muhtelif, thk. Muvaffık b. Abdullah b. Abdulkâdir, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen, thk. Şuayb el-Arnaût vd., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe. el-Maârif, thk. Servet Ukkâşe, Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1992.
• Efendioğlu, Mehmet. “el-Musannef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/237. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen, thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Kâmil, Beyrut: Daru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Süâlâtü Ebî Ubeyde el-Âcurrî, thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî, Beyrut: Dâru’l-İstikâmet, 1997.
• Ebû Zür‘a er-Râzî, Ubeydullāh b. Abdilkerîm b. Yezîd. Kitâbü’d-duafâ, thk. Es-Sa’dî b. Mehdî el-Hâşimî er-Risâletü’l-İlmiyye, 1982.
• Fayda, Mustafa. “Hemdân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/179. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. el-Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân (Cüvân). el-Ma’rife ve’t-Târîh, thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Medine: Mektebetü’d-Dâr.
• Güler, Zekeriya. Hadis Tetkikleri, İstanbul: İFAV, 2015.
• el-Herevî, Nureddin Ebü’l-Hasan Ali b. Sultan Muhammed el-Kârî. el-Esmârü’l-ceniyye fî esmâi’l-hanefiyye, thk. Abdülmuhsin Abdullah Ahmed, 2009.
• Hâkim el-Kebîr, Ebû Ahmed Muhammed b. Muhammed b. Ahmed en-Nîsâbûrî. el-Esâmî ve’l-Künâ, thk. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kahire: Dâru’l-Fârûk, 2015.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 2002.
• el- Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî. Me‘âlimü’s-sünen, thk. Muhammed Râğıb et-Tabâh, Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1932.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşkekül Süreci. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• el-İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Ma’rifetü’s-Sikât, thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî, Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: el-Kütübü’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l-Cerhi ve’t-Ta’dîl, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-İlel, thk. Sa’d b. Abdullah el-Humeyyid – Hâlid b. Abdurrahmân el-Cüresiyyi, Riyad: Mektebetü’l-Mülk, 2006.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Musannef, thk. Ebû Muhammed Üsâme b. İbrâhîm b. Muhammed, el-Fârûku’l-hadîsiyye, 2008.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb, thk. İbrâhîm ez-Zeybak ve Âdil Mürşid, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalân. Takrîbü’t-Tehzîb, thk. Ebü’l-Eşbâl el-Bâkistânî, Dâru’l-Âsıme, 2000.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-İlel ve Ma’rifetü’r-Ricâl, thk. Vasıyyullâh b. Muhammed b. Abbâs, Riyâd: Dâru’l-Hânî, 2001.
• İbn Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Riyad: Dâru Taybe, 1985.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Meşâhîru ulemâi’l-emsâr, thk. Şuayb el-Arnavût, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât, thk. Muhammed Abdülmuîd Hân, Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsuddîn Muhammed. İ’lâmü’l-muvakkıîn an Rabbi’l-âlemîn, thk. Muhammed Abdüsselâm İbrahim, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1991.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Hassân Abdülmennân, Lübnan: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 2004.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer, Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân el-Bağdâdî. Târihu esmâi’s-sikât, thk. Subhî es-Sâmirâî, Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1984.
• İbnü’l-Medînî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdillâh b. Ca‘fer b. Necîh es-Sa‘dî. el-İlel, thk. Muhammed Mustafâ el-A’zamî, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1980.
• İmam Muhammed, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. el-Asl, thk. Muhammed Boynukalın, Katar: Vüzâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l-İslâm, 2012.
• Kallek, Cengiz. “Esed b. Furât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/366. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Kandemir, M. Yaşar. “Ceyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/469. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kayapınar, Hüseyin. “İsmâil b. Hammâd b. Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/112. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıkhu ehli’l-Irâk ve hadîsühüm, thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde, el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2002.
• Köten, Akif. “İbn Ferrûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/493. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• el-Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâki’l-hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Dâr Hicr, 1993.
• Kutlay, Halil İbrahim. İbn Şihâb ez-Zührî, İstanbul: Ravza Yayınları, 2022.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• el-Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-hanefiyye, thk. Muhammed Bedruddîn, Mısır: Dâr Se‘âde, 1906.
• Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-Leknevî, er-Raf’u ve’t-tekmîl, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 1996.
• Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn b. Avn el-Mürrî el-Bağdâdî, Ma’rifetü’r-ricâl, thk. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî, Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye, 2009.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’, thk. Muhammed Mustafâ el-A’zamî, Müessesetü Zâyid b. Sultân, 2004.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Te'vilâtü'l-Kur'ân, thk. İbrahim Avdeyn-es-Seyyid Avdeyn, Kahire: 1971.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Künâ ve’l-esmâ, thk. Abdurrahîm Muhammed Ahmed el-Kaşgarî, Medine: 1984.
• en-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist, thk. Rızâ el-Mâzendârî, 2008.
• en-Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. İ’râbü’l-Kurân, thk. Hâlid el-A’lâ, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2008.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Hasan Abdülmün‘im, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Öz, Mustafa. “Ca’d b. Dirhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/542. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Polat, Sabahattin. Hadis Tarihi ve Usulü, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2013.
• er-Rabât, Hâlid - Îd, Seyyit İzzet. el-Câmiu li-ulûmi’l-İmâm Ahmed, Dâru’l-Fellâh, 2009.
• er-Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd el-Fârisî, el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî, thk. Muhammed Accâc el-Hatîb, Dâru’l-Fikr, 1984.
• es-Saymerî, Ebû Abdillah Hüseyin b. Ali b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Tlısıgkır, Chamntı. Hadis Rivayetinde Fakih Ravinin Rolü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Tüfekçioğlu, Zekeriya. Hadis Edebiyatında Müsnedler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2012.
• el-Ukberî, Ebû Abdillâh Ubeydullâh b. Muhammed b. Batta. el-İbâne ʿan şerîʿati’l-fırakı’n-nâciye ve mücânebeti’l-fırakı’l-mezmûme, thk. Yûsuf el-Vâbel, Riyad: Dâru’r-Râye, 1994.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/135. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yaman, Ahmet. “Yahyâ b. Zekeriyyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/270. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yaman, Ahmet. “Abdullah b. Mes’ûd’un Hanefi Mezhebinin Oluşumundaki Rolü”. Marife, 4 (2004), 23.
• Yıldız, Fahreddin. İlmî Bir Disiplin Olarak Fıkhü’l-Hadîs. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/424. Ankara: TDV Yayınları, 2004. Yiğit, Metin. “İslam Hukuk Tarihinde Örnek Bir Teşebbüs: İmam Ebû Hanife’nin İlim Halkası”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/2 (2011), 149.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Kâşif fî ma’rifeti men lehû rivâye fi’l-kütübi’s-sitte, thk. Muhammed Avvâme, Cidde: Dâru’l-Kıble, 1992.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lami’n-nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaût, Beurut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiretü’l-Huffâz, thk. Abdurrahmân b. Yahyâ, Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 2009.