Give To Meaning The Classical Turkish Poetry Terms of Criticism Within The Framework of Rhetoric

Yıl 2018, - Özel Sayı, 211 - 221, 20.08.2018

Üzeyir Aslan

https://doi.org/10.29000/rumelide.454269

Öz

Poet tazkiras are very
important biography books for Turkis classical poetry. The first tazkira
written in Turkish is Alī Şīr Nevayī (1441-1501)’s Mecālisu’n-Nefāis.
This is source book for poets of Middle Asia lived in 15th century and before.
Secondly Hesht Behisht written by Sehī Beg in 16th century in Ottoman
area. In the period of 15th century and 19th century tazkiras continued written
with classical style and were used common terminology in them. I research a few
of this terms in type of Latīfī’s Tazkira: selis, selaset, revan, latif,
letafet, hoş, nazük, rakik, lezzet, güşade, vazih, ruşen, layih, metin, ma’mur,
muhkem, rasih, garabet, vahşiyyat, hayide, yave, gılzet, sade, sathi, pak, saf,
hemvar, muhayyel, rengin, tasannu, musanna, tetebbu, tercüme, taklid. It seems
to me that these signify fesahat (eloquence) such as selis, selaset, revan,
latif, letafet, hoş, nazük, rakik, lezzet, güşade, vazih, ruşen, layih, metin
and belagat (rhetoric) like muhayyel, rengin, tasannu, musanna. Some of them
point out phase of poem writing, for instance: tetebbu, tercüme, taklid.

Anahtar Kelimeler

Criticism, term, eloquence, rhetoric, Latifi

Klasik Türk Şiiri Terminolojisini Belâgat Çerçevesinde Anlamlandırma

Öz

Şair tezkireleri klasik
Türk edebiyatının en önemli biyografi kaynaklarıdır. Türkçe yazılmış en eski
tezkire Ali Şîr Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâ’is’idir. Ondan sonra kaleme
alınan Sehî Bey’in Heşt Bihişt’i Nevâyî’nin eserini örnek alır.  15. yy.dan 19. yy.a kadar klasik tarzda
tezkireler yazılmaya devam etmiştir. Arap ve Fars edebiyatındakiler de dahil
olmak üzere bu eserlerde ortak terminoloji kullanılmaktadır. Latîfî
Tezkiresi örneğinden hareketle bu terminolojinin şimdilik bir kısmının,
klasik edebiyatın retoriğini oluşturan fesâhat ve belâgat kuralları
çerçevesinde hangi anlamda kullanılmış olabileceğini inceledik. Latîfî
Tezkiresi’nde geçen kavramlardan bazıları şunlardır: selîs, selâset, revân,
latîf, letâfet, hoş, nâzük, rakîk, lezzet, güşâde, vâzıh, rûşen, lâyıh, metîn,
ma’mûr, muhkem, râsıh, garâbet, vahşiyyât, hâyîde, yâve, gılzet, sâde, sathî,
pâk, sâf, hemvâr, muhayyel, rengîn, tasannu’, musanna’, tetebbu’, tercüme,
taklîd. Bu kavramlardan selîs, revân (akıcılık); latîf, hoş, nâzük, rakîk,
lezzet (tatlılık); güşâde, vâzıh, rûşen, lâyıh (açıklık); metîn, ma’mûr,
muhkem, râsıh (sağlamlık); garâbet, vahşî (alışılmışın dışında kullanım);
hâyîde, yâve, gılzet (bayağılık) fesâhatle ilgilidir. Sâde, sathî, pâk, hemvâr
(me’ânî); muhayyel, rengîn, zîbâ (beyân); masnû’, san’at, tasannu’, musanna’
(bedî’) ise belâgatle ilgilidir. Bu kavramlar doğrudan şiiri niteler. Tetebbu’,
tercüme, taklîd ise şiirin oluşum aşamasını ifade eder.

Anahtar Kelimeler

Tenkit, terim, fesahat, belâgat, Latîfî

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2000). “Klasik Türk Şiiri Tenkid Terminolojisi ve ‘Âb-dâr’ Örneği”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. S. 2. İstanbul. s. 149-160. Aslan, Ü. (2016). Ivaz Paşa Oğlu (öl. 1437) ‘Atâyî Dîvânı. Kriter Yayınları. İstanbul. Aslan, Ü. (2018). “Âşık Çelebi’nin Tetebbu’ Şiirleri”. Bir Devr-i Kadîm Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan. Ed. Ü. Aslan - H. Taş - Ö. Zülfe. Yayın Evi. Ankara. s. 44-64. Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat). Enderun Yayınları. İstanbul. Canım, R. (2000). Latîfî: Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzemâ (İnceleme-Metin). hzl. Rıdvan Canım. Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Ankara. Çetindağ, Y. (2010). Şiir ve Tenkit - Türk. İran ve Arap Tezkirelerinde- Kitabevi Yayınları. İstanbul. Gümüşkılıç, M. (2016). Ahmet Cevdet Paşa: Belâgat-ı Osmâniyye. Kapı Yayınları. İstanbul. Kanar, M. (2016). “Hafız Divanı Üzerinde Yeni Bir Çeviri Çalışması Hafız’ın Şiirlerinin Farsça Öğretimine Katkısı Üzerine Denemeler”. 28/09/2016. sa. 11: 30. http://istanbul-universitesi.beta.dergipark.gov.tr/download/article-file/10360. s. 156-158. Kılıç, A. (2007). Ahmed Hamdî: Belâgat-ı Lisân-ı ‘Osmânî (İnceleme-Metin-Dizin). Laçin Yayınları. Kayseri. Kılıç, F. (1998). XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler. Akçağ Yayınları. Ankara. Kürkçüoğlu, K. E. (1973). Tahir’ül-Mevlevî: Edebiyat Lügatı. Enderun Yayınları. İstanbul. Özdoğan, M. A. Temizkan, A. Dinç, A. (2011). Yemlihazâde Mustafa Kâmil: Nazmü’l-Fünûn. Ukde Kitaplığı. Kahramanmaraş. Solmaz, S. (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı (İnceleme - Metin). Atatürk Kültür Merkezi yayını. Ankara. Taş, H. (2018). “Edebî Sanatların Metin Tamirine Katkısı”. Bir Devr-i Kadîm Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan. Ed. Ü. Aslan - H. Taş - Ö. Zülfe. Yayın Evi. Ankara. 620-639. Tolasa, H. (1983). Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. YY.da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi I. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. İzmir. Zülfe, Ö. (2012). Ali Nazîmâ: Muhtıra-i Belâgat. Yedirenk. İstanbul.