The reflection of an ancient encryption method in Islamic culture: Ḥaṭṭ-i shajarī

Yıl 2019, Sayı: 16, 328 - 342, 21.09.2019

Bünyamin Taş

https://doi.org/10.29000/rumelide.618948

Öz

Some manuscripts contain examples of non-standard
alphabets designed by different methods. Only a limited segment can read these
alphabets. Therefore, they are considered as a type of secret writing. One of
these alphabets is ḥaṭṭ-i shajarī. It is named as ḥaṭṭ-i shajarī because its shape resembles a
tree and because of its shape, it is also called in many different names as ḥaṭṭ-i naḫlī, ḥaṭṭ-i servī, ḥaṭṭ-i shajar, ḳalem-i miscer, ḳalem-i mushajjar, ḳalem-i serv and ḳalem-i shajarī. This writing style can
be found in various Turkish, Arabic and Persian manuscripts. Ḥaṭṭ-i shajarī is basically designed using
abjad, the Semitic alphabet system. This alphabet has been used in the past to
secretly record or securely transmit some information. The alphabet was
established using an ancient encryption method. This method has a
history of at least 2,500 years as understood from the manuscript records and
other sources. It has a universal prevalence as of its period of use. Ḥaṭṭ-i shajarī, which is a reflection of
this ancient method in Islamic culture, has basically three different models
according to the application examples in manuscripts and other records in the
sources. In this study, the definition of 
ḥaṭṭ-i shajarī has been made in a way, the
origin problem has been discussed and the main models have been defined through
the existing examples.
In addition, these models are classified as individual
species. Then, by looking at the functions of the existing records in the
manuscripts, it was tried to determine for what purposes this text is mostly
used in which texts.

Anahtar Kelimeler

Ḥaṭṭ-i shajarī, encryption alphabets, occultism

Kadim bir şifreleme yönteminin kültürümüzdeki yansıması: Hatt-ı şecerî

Öz

El
yazması eserlerde, birbirinden farklı yöntemlerle tasarlanmış standart dışı alfabe
örnekleriyle karşılaşılabilmektedir. Herkesçe bilinmemeleri itibarıyla birer
gizli yazı türü olarak da kabul edilen bu alfabelerden biri de hatt-ı şecerîdir.
Adını şeklinin ağaca benzemesinden alan söz konusu yazıya muhtelif türdeki
Türkçe, Arapça ve Farsça el yazmalarında tesadüf edilebilmektedir. Arap
yazısının ebced diziliminden faydalanarak tasarlanan bu alfabenin, geçmişte
bazı bilgileri gizli bir şekilde kaydetmek veya güvenli olarak nakletmek
amacıyla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yine şeklinden ötürü hatt-ı nahlî, hatt-ı servî, hatt-ı şecer, kalem-i miscer, kalem-i
müşeccer, kalem-i serv ve kalem-i şecerî
gibi birçok farklı adla da anılan söz konusu alfabe, kadim bir şifreleme
yönteminden yararlanılarak tesis edilmiştir. Bu yöntem, el yazması kayıtlarından
ve sair kaynaklardaki bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla en az 2.500 yıllık bir
geçmişe ve kullanıldığı dönem itibarıyla da evrensel bir yaygınlığa sahiptir.
Bahse konu yöntemin İslam muhitindeki bir yansıması olan hatt-ı şecerî,
el yazmalarındaki uygulama örneklerine ve kaynaklardaki başka kayıtlara göre
temelde üç farklı modele sahiptir. Bu çalışmada hatt-ı şecerînin
tafsilatlı bir tanımı yapılarak menşei konusu tartışılmış, mevcut örnekler
üzerinden belli başlı modelleri belirlenip müstakil türler olarak tasnifleri
yapılmış ve el yazmalarındaki işlevlerine bakarak daha çok ne tür metinlerde
hangi amaçlarla kullanıldıkları belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hatt-ı şecerî, şifre alfabeleri, gizli ilimler

Kaynakça

• Âşirefendizâde Mehmed Hafid Efendi. (1221 (1806)). Ed-Dürerü’l-Müntehabâti’l-Mensûre fî-Islâhi’l-Galatâti’l-Meşhûre. İstanbul: Dâru't-Tıbâ'a. Browne, E. G. (1387). Yek Sâl Der-Miyân-i Îrâniyân. (M. Sâlihî-Allâme, Çev.) Tahran: Neşr-i Ahterân. Cönk. Atatürk Kitaplığı Koleksiyonu, Arşiv No: MC_Yz_K_0554_01. Çelebioğlu, Â. (1998). Kültür ve Edebiyatımızda Şifre Alfabeleri. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları (s. 505-518). içinde İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. Çetin, N. M. (1991). Arap (II. Yazı). Diyanet İslâm Ansiklopedisi (Cilt 3, s. 276-309). içinde İstanbul: İSAM. Decourdemanche, M. J. A. (1899). Note Sur Quatre Systèmes Turcs de Notation Numérique Secrète. Journal Asiatique(14), 258-271. Derman, M. U. (1997). Hat. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (Cilt 16, s. 427-437). içinde İstanbul: İSAM. Egüz, E. (2010). Priştineli Begzâde Nûrî Divanı ve Divan’daki Şifreli Yazılar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(27), 297-311. Faulmann, C. (2001). Yazı Kitabı (Tüm Yerkürenin, Tüm Zamanların Yazı Göstergeleri ve Alfabeleri). (I. Arda, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Harekât, İ. (1992). Berîd. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (Cilt 5, s. 498-501). içinde İstanbul: İSAM. Havâs ve Fâl Mecmû‘ası. Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi. Mustafa Con A Koleksiyonu, Demirbaş: 416. Karabey, T. (2015). Türk Edebiyatında Tarih Düşürme. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Kesâî, S. (1387). Hatt-i Şecerî. Âyine-i Mîrâs, 6(3), 186-199. Kitâbu’l-Cifr. Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Arşiv No: 16 Or 348/2. Lugazât. Milli Kütüphane, Arşiv No: 06 Hk 3655. Mânî, türkü ve şarkılar mecmu‘ası. Millet Kütüphanesi. Ali Emiri Koleksiyonu, Arşiv No:34 Ae Manzum 752, v. 2a. Mecmu’a. Milli Kütüphane, Arşiv No: 06 Mil yz A 2714. Mecmu‘a-i Eş ‘âr. Millet Kütüphanesi, Arşiv No: 34 Ae Manzum 695. Muhammedî Feşârekî, M., & Şîrânî, M. (1390). Hatt-i Mu'ammâ (Pijûhiş Der-Envâ' ve Şîvehâ-yi Remznigârî-i Munşa'ât). Pijûhişhâ-yi Zebân ve Edebiyyât-i Fârisî ('İlmî-Pijûhişî), 3(3), 109-134. Nerâkî, A. (1380). Hazâ'in. (H. Hasanzâde-Amelî, & A. Gaffârî, Dü) Tahran: Kitâbfurûşî-i İlmiyye-i İslâmiyye. Osmanlı & Karma Sanat Eserleri Müzayedesi (26.05.2018) Kataloğu. alifart.com (Erişim Tarihi: 10.07.2019): https://www.alifart.com/dort-adet-hat-levhasi_271105/ Şen, H., & Kobaner, M. (2002). Anavarzalı Dioskorides. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED), 11(10), 392-394. Şenödeyici, Ö. (2008). Osmanlı'nın Görsel Şiirleri II -Şiir Çizmek Sanatı ve Geometrik Şekillerde Denge-. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(4), 543-565. Şenödeyici, Ö. (2009). Osmanlı'nın Görsel Şiirleri I: Resim Yazmak Sanatı ve Sâdıkî'ye Ait Bir Müşeccerin Tetkiki. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR)(26), 217-227. Şenödeyici, Ö. (2012). Osmanlının Görsel Şiirleri. İstanbul: Kesit. Tökel, D. A. (2002). Alfabeden Simgeye, Simgeden Şifreye: Kadîm Milletlerin Alfabelerine Dair Arapça Bir Risale. Nüsha, 2(6), 169-181. Uzun, M. (1994). Ebced. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (Cilt 10, s. 68-70). içinde İstanbul: İSAM. Zâkirî, M. (1388). İbdâ'-i Hutût-i Remzî Der-Ferheng-i İslâmî ve Îrânî. Âyine-i Mîrâs(45), 121-142.