On the expression of Old Uyghur sarıt (kıl-)

Yıl 2019, Sayı: 17, 40 - 46, 21.12.2019

Hasan İsi

https://doi.org/10.29000/rumelide.656605

Öz

Old Uyghur Turkic, Buddhism and Manichaism-based religious works is a philosophical period of vocabulary predominantly. This period in which the philosophical views of religions such as Buddhism and Manichaism are explained, has a system that instills the practices in the doctrines about religious works. This philosophical aspect of Old Uyghur Turkic is important in terms of showing the processing of Turkic language. This religious terminology, which is revealed by multilingual Uighur priests as a result of Buddhism translation activities, is the product of the accumulation and processing of both foreign words and Turkish words. The Uyghur priests, who wanted to speak to the public in line with the religious life developed as a result of cultural interactions, displayed the words belonging to religions such as Buddhism and Manichaism with the words they put forward in the way of Turkishization by firstly introducing the power of Turkic language to derive terms. The multilingual Uyghur priests, when they could not benefit from the Turkic language in terms of providing Turkic equivalents to foreign words, obtained a religious terminology consisting of Turkic and foreign words by taking the Sanskrit words as the source language from languages such as Toharian, Chinese and Sogdian. One of the terms related to the religious terminology of the Turkic language is ”keeping in mind, repeating and memorizing a ritual with a certain rhythm”. This is a Buddhist term, in particular, about the way in which the Uyghurs mantra and dhāraṇī are applied to the key role of “magic formulas” in Tantric Turk Buddhism based on Tibetan Buddhism during the Yuan dynasty. In this study, first of all, the texts in which the expression sarıt (kıl-) is mentioned will be used and the frequency of usage of the expression and the duality experienced in the expression of Uyghur will be included. The Buddhist tradition to which the texts are witnessed will be determined from the written witnesses and the information about the origin of the word sarıt, which forms the phrase sarıt (kıl-), will be attempted. In the texts of the relevant witnesses, the researchers' escape from evaluations at the point of origin stems from the uncertainty of the word. In this study, the opinion of Turkic and Iranian languages put forward at the point of origin of sarıt expression in a limited number of texts will be discussed in the relevant section and the formation of the word will be discussed. In this section, the discrepancy between the root and the suffix of *sari + t, which exists at the point where the word is Turkic, leads to the opinion that the expression is taken from a language in which Uyghurs interact. Especially in Old Uyghur, the words Sogdian srūtya and Pahlavi srōd, which are consistent with the ritual of mumbling repetition of magic formulas such as mantra, dhāraṇī and sūtra, are expressions related to the source language of the word. Considering that the contact with Iranian languages in Old Uyghur especially took place with Sogdian and Toharian language, it is seen that the source language is oriented towards Sogdian and Toharian language at the point of origin. In this respect, the point discussed and discussed on the point of origin of the word sarıt is that the word is not included in Toharian and that the expression is transferred from Sogdian to Old Uyghur in srūtya form.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, religious terminology, mantra

Eski Uygurca sarıt (kıl-) ifadesi üzerine

Öz

Eski Uygurca, Budizm ve Manihaizm temelli dinî eserlerden meydana gelmiş söz varlığının ağırlıkta olduğu felsefî bir dönemdir. Budizm ve Manihaizm gibi dinlere ait felsefî görüşlerin anlatıldığı bu dönem, sahip olduğu dinî eserlerle ilgili öğretiler içerisinde yer alan uygulamaları halka aşılayan sisteme sahiptir. Eski Uygur Türkçesinin sahip olduğu bu felsefî yön, Türk dilinin işlenmişliğini göstermesi bakımından önemlidir. Özellikle çok dilli Uygur rahiplerinin Budizm temelinde tercüme faaliyetleri neticesinde ortaya koydukları bu dinî terminoloji, hem yabancı kelimelerden hem de Türkçe kelimelerden oluşan birikimin ve işlenmişliğin ürünüdür. Kültürel etkileşimler neticesinde gelişen dinî yaşam doğrultusunda halka anladığı dille seslenmeyi isteyen Uygur rahipleri, bu doğrultuda Budizm ve Manihaizm gibi dinlere ait sözcükleri, öncelikle Türkçeleştirme yoluna girerek Türk dilinin terim türetme gücünü ortaya koydukları kelimelerle sergilemişlerdir. Çok dilli Uygur rahipleri, yabancı sözcüklere Türkçe karşılıklar verme konusunda Türk dilinden istifade edemedikleri durumda, kaynak dil konumundaki Sanskritçe sözcükleri Toharca, Çince ve Soğdca gibi dillerden alarak Türkçe ve yabancı sözcüklerden oluşan dinî bir terminoloji ortaya koymuşlardır. Türk dilinin dinî terminolojisiyle ilişkili terimlerden biri de, ilk kez Eski Uygurcaya ait metinlerde karşımıza çıkan “akılda tutmak, belli bir ritimle bir ritüeli tekrar edip ezberlemek” anlamlı sarıt (kıl-) ifadesidir. Bu ifade, özellikle, Uygurların Yüan hanedanlığı döneminde Tibet Budizmine dayalı Tantrik Türk Budizmi içerisinde kilit roldeki “büyü formülleri”ni gösteren mantra ve dhāraṇī kavramlarının uygulanma yöntemiyle ilgili Budist bir terimdir. Bu çalışma ile, öncelikle sarıt (kıl-) ifadesinin geçtiği metinlere yer verilerek ifadenin sahip olduğu kullanım sıklığına ve Uygur imlasındaki gösteriminde yaşanan ikiliğe yer verilecektir. İfadenin tanıklandığı metinlerin ait olduğu Budist gelenek yazılı tanıklardan belirlenerek sarıt (kıl-) deyimini oluşturan sarıt sözcüğü üzerine köken bilgisel değerlendirmelere girişilecektir. İlgili tanıkların yer aldığı metinlerde, araştırmacıların köken noktasında değerlendirmelerden kaçışı, sözcüğün belirsizliğe sahip oluşundan kaynaklanmaktadır. Bu çalışma ile, sınırlı sayıda metinde yer alan sarıt ifadesinin kökeni noktasında ortaya konulan Türkçe ve İranî diller görüşü, ilgili bölüm içerisinde tartışılarak sözcüğün sahip olduğu oluşuma değinilmeye çalışılacaktır. Bu bölümde, sözcüğün Türkçe oluşu noktasında var olan *sari+t biçiminin kök ve ek arasında uyumsuzluk oluşturması, ifadenin Uygurların etkileşim içerisinde olduğu bir dilden alındığı görüşünü doğurmaktadır. Özellikle Eski Uygurca içerisinde mantra, dhāraṇī ve sūtra gibi büyü formüllerinin mırıldanarak tekrar edilmesi ritüeliyle uyuşan Soğdca srūtya ve Pehlevice srōd kelimeleri, sözcüğün geldiği kaynak dille ilişkili ifadelerdir. Eski Uygurca içerisinde İranî dillerle temasın özellikle Soğdca ve Toharca ile gerçekleştiği göz önüne alındığında, ifadenin kökeni noktasında kaynak dilin Soğdca ve Toharcaya yöneldiği görülmektedir. Bu doğrultuda, sarıt sözcüğünün kökeni noktasında tartışılan ve üzerinde görüş bildirilen nokta, kelimenin Toharcada yer almayışı ile ifadenin Soğdcadan Eski Uygurcaya srūtya biçiminden aktarıldığı üzerinedir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, dinî terminoloji, mantra

Kaynakça

• Doğan, İ. ve Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi söz varlığı. Ankara: Altınpost. Eker, S. (2009). Divanü Lugâti’t-Türk ve İran dillerinden kopyalar üzerine I. International Journal of Central Asian Studies, Volume 13, 233-283. Gharib, B. (1995). Sogdian dictionary Sogdian-Persian-English. Tahran: Ferhangan. İsi, H. (2019). Eski Türkçe Tantrik Bir Metin: Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [UV] Kaljanova, E. (2005). Uygurca Dışastvustık (giriş, metin, çeviri, dizin ve tıpkıbasım). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Kara, Györg ve Zieme, P. (1976). Fragmente tantrischer werke in uigurischer übersetzung. Berliner Turfantexte VII. Berlin: Akademie Verlag.[BT VII] Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk: giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. MacKenzie, D.N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford Unıversity Press. Müller, F. W. K. (1911). Uigurica II. Berlin: Abhandlungen der Königlich PreuβischenAkademie der Wissenschaften. [U II] Nadalyayev, B.M. ve diğer.(1969). Drevne Tyurskiy slovar’. Leningrad: Nauka.[DTS] Starostin, S.A. ve diğer. (2005). An etymological dictionary of Altaic language. Leiden-Boston: Brill. [EDAL] Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu. Tekin, T. ve diğer.(1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 18. Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu. Tezcan, S. (1978-1979). TANITMALAR: Georg Kara-Peter Zieme: Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Sayı 1978-1979, 301-306. Uzunkaya, U. (2019). Eski Uygurca Uṣṇīṣavijayā-nāma-dhāraṇī üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (16), 106-125. Yıldız, H. (2019). Eski Uygurcada Bellek Fiilleri. Türkbilig, 2019/37, 21-34. Zieme, Peter (1996). Altun Yaruq sudur. vorworte und das erste buch. Berliner Turfantexte XVIII. Brepols: Belgium. [AY I]