Kaşgarlı şair Turdî Nâzım Garîbî’nin Kitâb-ı Garîbî adlı eseri

Yıl 2020, Sayı: 19, 494 - 503, 21.06.2020

Esra Güneş Asil Sibel Murad

https://doi.org/10.29000/rumelide.752441

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada “Kitāb-ı Garîbî” olarak da bilinen, asıl adı “Ottuz Ėkki Eŝnāfnıŋ Birbiri İle Gep Talaşḳanı” olan eser tanıtılacaktır. Eser şiirlerinde Garîbî mahlasını kullanan, tarihî kaynaklarda kendisinden Turdî Nâzım ve Turduş Ahun olarak da bahsedilen 19.yy Uygur Divan Edebiyatı temsilcilerinden Kaşgarlı Garîbî’ye aittir. H. 1257 (M. 1841-1842) yılında Arap harfleriyle kaleme alınan eser H. 1320’de (M. 1902-1903) Bulgaristan’ın Şumnu şehrinde, Johannes Avetaranian Basımevi’nde basılmıştır. 145 sayfalık eser, mukaddime, mesleklerin tanıtımı, esnafların atışma bölümleri, sebeb-i telif ve basımevi sahibinin notlarının olduğu bölüm ile birlikte toplam 37 bölümden meydana gelmektedir. Eserin bölüm girişlerinde, açıklama niteliğinde 5-6 satırlık nesirler yer almaktadır. Bölüm girişleri dışında eserin geneli manzumdur. “Kitāb-ı Garîbî” içerik olarak Uygur Edebiyatının yazılı kültür ürünlerinden olan meslek risalelerine benzemekle birlikte mesleklerin tanıtımlarını ve bunların gerektirdiği ahlak kurallarını atışma geleneği içinde manzum olarak işlemesi yönüyle meslek risalelerinden ayrılmaktadır. Eserde demircilik, bakırcılık, fırıncılık, çiftçilik, çömlekçilik, dokumacılık, ayakkabıcılık, marangozluk gibi farklı meslek kolları hakkında önemli bilgiler yer almaktadır. “Kitāb-ı Garîbî”de meslek kollarının tanıtımının yanında esnafların atıştıkları ve soru-cevap şeklinde söyleştikleri bölümler de bulunmaktadır. 19. yy’da kaleme alınan eser, dili bakımından Çağatay Türkçesinin son dönemine dâhil edilebilir. Bu çalışmada tarafımızdan yüksek lisans tezi olarak hazırlanmakta olan “Kitāb-ı Garîbî” tanıtılarak eserin muhtevası ve bazı dil özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi, Kaşgarlı Turdî Nâzım, Kitâb-ı Garîbî

The work of poet Turdî Nâzım Garîbî's Kitâb-ı Garîbî

Öz

This study aims to introduce the work known as “Kitāb-ı Garîbî”, authentic name of which is “Ottuz Ėkki Eŝnāfnıŋ Birbiri İle Gep Talaşḳanı”. The work belongs to Garîbî of Kashgar, who used the pseudonym Garîbî in his poems, and one of the representatives of the 19th century Uyghur Divan Literature. Garîbî of Kashgar is also mentioned in historical sources as Turdî Nâzım and Turduş Ahun. The book, written in Arabic letters in Hijri 1257 (1841-1842), was published in Johannes Avetaranian Printing House in Shumen, Bulgaria in Hijri 1320 (1902-1903). The 145-page work consists of a total of 37 sections, together with the preliminary, the introduction of the professions, the quarrel (call and response duet) sections of the craftsmen, the reason for the copyright and the printing house owner's notes. In the section entries of the work, there are 5-6 lines of prose sentences. Apart from the entries of these sections, the overall work is poetical. Although content of “Kitāb-ı Garîbî” is similar to the occupational pamphlets, which is one of the written cultural products of Uyghur Literature, it differs from them in terms of introducing the professions and the moral rules required by them in the tradition of quarrelling (call and response duet). The work contains important information about different professions such as blacksmithing, copper making, bakery, farming, pottery, weaving, shoemaking, carpentry. In “Kitāb-ı Garîbî”, there are also sections where craftsmen quarrel (call and response duet) and have conversation in the form of questions and answers, in addition to the promotion of their professions. The work written in the 19th century can be included in the last period of Chagatai Turkish in terms of its language. In this study, “Kitāb-ı Garîbî” which is being prepared as a master thesis will be introduced and information about the content and certain language features of the work will be presented.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Modern Uyghur Turkish, Kaşgarlı Turdî Nâzım, Kitâb-ı Garîbî

Kaynakça

• Coşkun, M.V. (2017), Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK.
• Çağatay, S. (1972), Türk Lehçeleri Örnekleri II, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Doğan, L. (2016), Uygur Türkçesi Grameri, İstanbul: Paradigma Akademi.
• Eckmann, J. (2017), Çağatayca El Kitabı.( çev. G. Karaağaç). Ankara: TDK.
• Eckmann, J. (1958), Çağatay Dili Hakkında Notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 6, 115-126.
• Gönel Sönmez, T. (2017). [Adem Öger & Recep Tek (Ed.), Risāle-i Mūze-Dūzluk (Ayakkabıcılık Risalesi), Yay. Haz: Ahmet Turan Türk, Ekber Enveri, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest, Ankara: Gazi Kitabevi, 2017, 289 s. Künyeli kitabın değerlendirmesi]. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 2017/10,161-162.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2013), Çağdaş Uygur Edebiyatı, Y. Akpınar. & F. Ağca, Çağdaş Türk Edebiyatları II, (s. 140-170), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Web-Ofset.
• Kaşgarlı, S. M. (1998), Çağdaş Uygur Türkleri’nin Edebiyatı, Ankara: Neyir Matbaacılık.
• Öger, Adem. & Yılmaz, Kadri. (2011), Uygur Sahasinda Yetişmiş Bir Divan Şairi: Abdurehim Nizarî. Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (2011), 36-50.
• Öztürk, R. (1994), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK.
• Öztürk, R. (1997), Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Ankara: TDK.
• Shaw, R. B. (2014), Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, (Çev. F. Yıldırım). Ankara: TDK.
• Ünlü, S. (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
• Çevrimiçi kaynaklar
• “GARÎBÎ, Turdî Nâzım”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 04 Nisan, 2020’de erişildi, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/garibi-turdi-nazim .