Kendi kendine / kendiliğinden olma / oluş bildiren eylemlerin sınıflandırılması üzerine

Yıl 2020, Sayı: Ö8, 1 - 13, 21.11.2020

Kerime Üstünova

https://doi.org/10.29000/rumelide.814056

Cited By: 2

Öz

Eylemlerin sınıflandırılmaları konusu, Aristo’dan günümüze pek çok araştırmacı tarafından ele alınmış; anlamsal, biçimsel, yapısal özellikler, kılınış, görünüş vb. çok farklı dil bilimsel roller göz önünde bulundurularak birbirinden farklı çalışmalarla ortaya konmuştur. Ancak çatı ulamının sınıflandırmalarda göz ardı edilişi dikkat çekicidir. Kendi kendine / kendiliğinden olma / oluş bildiren eylemler, dil çalışmalarında daha çok anlamsal ve yapısal özelliklerinden yola çıkılarak sıklıkla oluş eylemleri olarak ele alınır. Farklı yaklaşımlar, kendi kendine / kendiliğinden olma / oluş bildiren eylemler konusunda da geçerli olduğundan hiçbir sınıflandırma birbirini tutmaz. Ortak noktaları olmakla birlikte birbirlerinden ayrılan yönlerinin bulunuşu, bunların da kendi içinde sınıflandırılmasını kaçınılmaz kılar. Kendi kendine / kendiliğinden olma / oluş bildiren eylemlerin birbirlerinden farklı olmalarını sağlayan canlı-cansız özne ayrımı; çatı ekleri olarak tanımlanan {-n}, {-l}, {-ş}, {-DIr}, {-t}, {-Ar}, {-Ir}, {-r} eklerinden birini hangi işlevle olursa olsun alıp almamaları ve öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme, öge silme adı verilen dil olayları eylemlerin sınıflandırılmasında belirleyici olmalıdır. Bu çalışmada, en büyük fark olarak görülen bu özelliklerden hareketle kendi kendine / kendiliğinden olma / oluş bildiren eylemlerin, üst başlıkta oluş eylemleri ve olma bildiren eylemler olarak sınıflandırılışı değerlendirilecektir. Sınıflandırmada söz konusu eylemlerin birbirlerinden farklı olmalarını sağlayan 1. canlı-cansız özne ayrımı, 2. öznenin yapılan işi algılayıp algılamayışı, 3. öznenin bilinç düzeyi, 4. öznenin eylemden etkilenen / olduran / olan dil bilgisel birimleri olarak hizmet edip etmeyişi, 5. biçim birimsel yöntemle çatı ulamına katılma biçimi (çatı eklerinden birini hangi işlevle olursa olsun alıp almamaları), 6. kurulan cümlelerde öge ekleme, öge silme, öge değiştirme olaylarının gerçekleşip gerçekleşmemesi ölçüt olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Oluş eylemi, olma eylemi, morfolojik çatı, öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme

On the classıfıcatıon of verbs that report beıng / process by oneself / automatıcally

Öz

The issue of classification of verbs has been approached by many researchers from Aristotle to the present day and different classifications have been made by considering semantic, formal, structural features; many different linguistic roles like aktionsart, aspect, etc. However, it is noteworthy that the voice category is ignored in the classifications. Verbs that report being / process by oneself / automatically are often treated as process verbs based on their semantic and structural features in language studies. No classification coincides as different approaches apply to verbs that report being / process by oneself / automatically. Although they have common points, their disparate aspects make it inevitable to classify them as well. Verbs in this group need to be classified according as living and lifeless subject distinction that allows verbs that report being / process by oneself / automatically to be different from each other; whether they take one of the affixes {-n}, {-l}, {-ş}, {-DIr}, {-t}, {-Ar}, {-Ir}, {-r} defined as voice affixes with whatever function and state of language events called argument adding, argument extracting, argument changing, argument deletion. In this study, based on these features which are seen as the biggest difference, the classification of verbs that report being / process by oneself / automatically as process verbs and verbs that report being will be evaluated. In the classification, the following situations that make verbs in question to differ from each other will be used as criteria: 1. living and lifeless subject distinction, 2. whether the subject perceives the work done, 3. consciousness of the subject, 4. whether the subject serves as grammatical units that affected subject / transitivised subject / resultant subject, 5. the way of joining the roof category with the morphological method (whether they take one of the voice affixes with whatever function), 6. whether argument adding, argument deletion, argument changing events occur in sentences.

Anahtar Kelimeler

Process verb, being verb, morphological voice, argument adding, argument extracting, argument changing

Kaynakça

• Akıncı, Nesrin (2007). Türkçe Sözlük’teki Fiillerin Sınıflandırılması ve Gövde Eklerinin İşlevsel Tasnifi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Sivas.
• Benzer, Ahmet (2011). Türkçe Öğretiminde Çatı Konusu ve Biçime Dayalı Yeni Bir Sınıflama, Türkçe Eğitimi ve Öğretimi Araştırmaları Dergisi, S. 1 /1, s. 34-62.
• Börekçi, Muhsine (2009). Türkiye Türkçesinde Yapı ve İşlev Bakımından Sözcükler, Erzurum: Eser Ofset, Matbaacılık.
• Çelikpazu Ekinci, Esra (2012). Dilbilgisi Öğretiminde Çatı Kavramı ve Bu Kavramla İlgili Yanılgılar, (Basılmamış doktora tezi)- Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum.
• Delice, H. İbrahim (2009a). Çatı Eklerinin Bilinmeyen Bir İşlevi, ICANAS 38 Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, s. 419-433.
• Delice, İbrahim (2009b). Oldurgan Çatı İşlev Açısından Nasıl Tanımlanmalıdır? Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, S. 33/1, s. 107-120. Demircan, Ömer (1993). Türkçede Çatılım ve Edilim, VII. Dilbilim Kurultayı Bildirileri, Ankara: AÜDTCF, s. 141-154.
• Demircan, Ömer (2002). Geçişlilik’in Türkçe Yorumu, XVI. Dilbilim Kurultayı Bildirileri (22-24 Mayıs 2002), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, s. 82-96.
• Demircan, Ömer (2003). Türk Dilinde Çatı, İstanbul: Papatya.
• Demircan, Ömer (2005). Türkiye Türkçesi Kök-Ek Birlesimleri, İstanbul: Papatya.
• Doğan, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri, (Basılmamış doktora tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
• Doğan, Nuh (2017). Türkçe Sözlük’te İstem Bilgisi, III. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu Bildiri Kitabı (03-04 Kasım 2016 Eskişehir), Osmangazi Üniversitesi Sözlükbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Üniversitesi: 285, s. 654, 671.
• Doğan, Nuh (2017a). Türkçe Fiillerin Anlam Bilimsel Sınıfları, I. Uluslararası Dil ve Edebiyatta Modernleşme ve Gelenek Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Karabük Üniversitesi: 12, s. 223-253.
• Doğan, Nuh (2017b). Türkçede İstem Değiştirimi I: Ettirgenleştirme, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 6 / 14, s. 193-214.
• Doğan, Nuh (2018). Söz Dizimsel Açıdan Türkçe Fiil Sınıfları, TEKE, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 7/4, s. 2204-2225.
• Dursun, Sıdıka (2018). Türkçede Ettirgen Yapılar, Ankara: Grafiker.
• Gurunina, Elvira A. (1997). Fiil Çatısı Üzerine, TDAY-Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu, s. 195-213.
• Kara, Funda (2016). Oldurganlık ve Ettirgenlik Çatı Eklerinin İşlevleri, TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 5 / 3, s. 1204-1215.
• Karpuz, H. Ömer (2004). Olma Bildiren Eylemler İçin Bir Terim Önerisi: Olgan Çatı, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Ankara: Türk Dil Kurumu: 855 / 1, s. 1673-1683.
• Karpuz, Hacı Ömer (2009). Türkiye Türkçesindeki Eylem Çatılarının Yeniden Yapılandırılması ve Yeni Terim Önerileri, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu (25-27 Nisan 2007), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, s. 651-656.
• Koşaner, Özgün (2005). Türkçede Dönüşlü Yapıların Biçim-Sözdizimsel Özelliği, (Basılmamış yüksek lisans tezi) Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Dilbilim Ana Bilim Dalı.
• Özönder Barutçu, Sema (2011). Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi, Türk Gramerinin Sorunları II, Ankara: Türk Dil Kurumu: 2, s. 56-64.
• Öztürk, Bilge (2014). Türkçede Nesne Belirtme ve Nesne Yükleme: Türkçe Sözlü Söylem Üzerine Bir Uygulama, JASSS The Journal of Academic Social Science Studies, S. 24, s. 411-420.
• Sebzecioğlu, Turgay (2011). Türkçede Özne Yükleme, Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 8: 1, s. 15-40.
• Şirin User, Hatice (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen.
• Taneri, Mübeccel (1996). Türkçe’de İstemli / İstemsiz- Geçişsiz Edilgen Çatılar ve Ağaç Şemada Zorunlu Boğum, X. Dilbilim Kurultayı Bildirileri (22-24 Mayıs 1996, İzmir), İzmir: Ege Üniversitesi, s. 47-66.
• Üstünova, Kerime (2012). Geçişlilik, Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir mi?, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literatur and History of Turkish or Turkic, S. 7 / 2, s. 7-14.
• Üstünova, Kerime (2013a). Yaptırımlı Eylemlerin Dilde Kullanımı, Leyla Karahan Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları: 1127, Armağan Kitaplar: 3, s. 851-860.
• Üstünova, Kerime (2014). Edilgen Çatılı Eylemin Kullanım Alanı, IX. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri (26-27 Eylül 2014 Ankara), Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları, s.135-141.
• Üstünova, Kerime (2016). Eylem İşletimi, Bursa: Sentez.........................
• Yıldız, Hüseyin (2017). Türk Dilinde Fiillerin Semantik Sınıflandırılması Problemi, Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, S. 3 / 1, s. 337-362.
• Yılmaz, Engin (2003). Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğretimi İle İlgili Meseleler, TDAY-Belleten 2001/ I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu, s. 251-289.
• Yılmaz, Seda (2014). Çatı Kavramı Üzerine, The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science, C.II, s. 521-535.