Tuvacada ad öbeklerinin söz dizimsel işlevleri

Yıl 2020, Sayı: Ö8, 39 - 53, 21.11.2020

Uğur Altundaş

https://doi.org/10.29000/rumelide.814070

Öz

Türkiye’de söz öbeklerinin belirlenmesinde kimi zaman öbeğin ana unsuru kimi zaman da yardımcı unsur esas alınmıştır. Bu durum alanyazında birbirinden farklı türde ve sayıda öbek türünün tanımlanmasına sebep olmuştur. Bu sebeple çalışmada söz öbekleri dil bilim kuramlarından hareketle Evrensel dil bilgisi bakış açısıyla ele alınacaktır. Evrensel dil bilgisi terimi, bu çalışmada söz öbeklerine dil bilimsel bakış açısıyla yaklaşan tüm kuramlar kapsamında değerlendirilecektir. Evrensel dil bilgisinde söz öbeklerinin iki temel ögesi bulunmaktadır: baş (head) ve tümleç (complement). Söz öbeklerinin bu iki ögesi arasında yönetim ilişkisi vardır. Baş öge yöneten, tümleç ise yönetilen unsur olarak ele alınmaktadır. Evrensel dil bilgisi, söz öbeklerini baş ögenin sözcük türüne göre adlandırır. Böylece öbeğin baş ögesinin ad, sıfat, zarf, ilgeç veya eylem olma durumuna göre ad öbeği (AÖ), sıfat öbeği (SÖ), zarf öbeği (ZÖ), ilgeç öbeği (İÖ) ve eylem öbeği (EÖ) olmak üzere beş söz öbeği türü tanımlanır. Bu sınıflandırma, sözlüksel kategorilere dayanmaktadır. Bununla birlikte kimi dil bilim kuramları, söz konusu söz öbeklerinin diğer öbek türleriyle olan ilişkisine odaklanır. İşlevsel dil bilgisi, söz öbeklerini bu ilişkilere dayanan işlevler açısından değerlendirir. Söz dizimsel işlevler, bunlardan bir tanesidir. Söz dizimsel işlevler temelde öbeklerin eylemle olan ilişkisini yansıtır ve alanyazında özne, nesne, yüklem vb. şekillerde ele alınır. Bu çalışmada Tuvacada AÖ’ler söz dizimsel işlevler açısından değerlendirilecektir. Söz dizimsel işlevler ögelerin birbirleriyle olan ilişkileri ile ilgilidir. Bu ilişkiye dayanan anlamsal roller, yüklem ile diğer ögeler arasındaki bağı kuran durum ekleriyle sağlanır. Böylelikle Tuvaca AÖ’lerin hangi biçim bilgisel düzeylerde tümcede hangi söz dizimsel işlevleri karşılayabildiği ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tuvaca, söz öbekleri, evrensel dil bilgisi, işlevsel dil bilgisi, söz dizimsel işlevler

Syntactic functions of noun phrases in Tuvan

Öz

Phrases in Turkey are determined as based on either of the main elements of phrases or ancillary elements. This situation has led to the definition of different types and numbers of phrases in the literature. For this reason, in the study, phrases will be discussed from the perspective of Universal Grammar with linguistic theories. The term Universal Grammar will be evaluated within the scope of all theories that approach phrases from a linguistic perspective. Phrases in Universal Grammar have two basic elements: the head and the complement. There is a management relationship between these two elements of phrases. The main element is considered as the governor, and the complement as the managed element. Universal Grammar calls phrases according to the word type of the head element. Thus, depending on whether the main element of the phrase is a noun, adjective, adverb, postposition and verb, five types of phrases are defined: noun phrase (NP), adjective phrase (AdjP), adverbial phrase (AÖ), postpositional phrase (PP) and verb phrase (VP). This classification is based on lexical categories. However, some linguistic theories focus on the relationship of these phrases with other types of phrases. Functional grammar evaluates phrases in terms of functions based on these relationships. Syntactic functions are one of them. Syntactic functions basically reflect the relationship between phrases and verbs. And in the literatüre, these relationships are discussed in different ways such as subject, object, and predicate. In this study, NP’s in Tuvan will be evaluated in terms of syntactic functions. Syntactic functions are related to the relations of constituents with each other. Semantic roles based on this relationship are provided by case sufffixes that establish the link between predicate and other elements. In this way, it will be revealed Thus, the effects of morphological structures on syntactic functions in Tuvan noun phrases will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Tuvan, phrases, universal grammar, functional grammar, syntactic functions

Kaynakça

• Abney, S. P. (1987), The English Noun Phrase in Its Sentential Aspect. Basılmamış Doktora Tezi. Cambridge: M.I.T.
• Aktan, B. (2016). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Altundaş, U. (baskıda). “Tuvacada Belirteç İşlevli Söz Öbekleri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi.
• Altundaş, U. (2020). “Tuva Türkçesinde Bildirme Kategorisi”. 15. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiri Kitabı. Gürcistan-Tiflis. 477-487.
• Chomsky, N. (1965). Aspect of the Theory of Syntax. Cambridge: The M.I.T. Press.
• Chomsky, N. (1988). Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris Publications.
• Chomsky, N. (2002). Syntactic Structures. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.
• Delice, H. İ. (2003). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Kitabevi.
• Dik, S. C. (1997). The Theory of Functional Grammar. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.
• Doğan, N. (2010). “Türkçede Nesneyi Belirleme Sorunu”. Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi. 3/10 Kış, 225-230.
• Doğan, N. (2015). “Türkiye Türkçesi Söz Diziminde Özne Sorunu – Dil Bilimsel Bir Yaklaşım”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10/12 Yaz, 295-314.
• Dongak, E. (2006). Çetkerlerge Çagaalarım. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Erkman Akerson, F. ve Ozil, S. N. Ş. (2015). Türkçede Niteleme Sıfat İşlevli Yan Tümceler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökdayı, H. (2018). Türkçede Öbekler. İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Hirik, S. (2020). Söz Dizimi Kuramları Bağlamında Türkçede Baş Unsur. Ankara: Gazi Kitabevi.
• İmer, K.; Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2013). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• İshakov, F. G. ve Palmbah, A. A. (2019). Tuva Dili Grameri Ses ve Şekil Bilgisi (çev. Ekrem Arıkoğlu, Canıl Mirza Bapayeva ve Buyan Borbaanay). Ankara: Bengü Yayınları.
• Kara-ool, L. S (2013). Literaturlug Nomçulga 3 Klass. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Kerimoğlu, C. (2017). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Yayınları.
• Kuular, N. (2002). Düüşkünnerlig Eer-dagır Oruktar. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Lodoylamba, Ç. (2005). Arıg Suglug Tamir (çev. Kırgıs Talayeviç ve Oydan-ool Höveŋmey). Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Monguş, D. A. ve Kuular, K. B. (1995). Tıva Dıl 6-7. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Özsoy, S.; Balcı, A. ve Turan, Ü. D. (2012). Genel Dilbilim-I. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Sarıca, B. (2015). Türkçe Cümle Bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Sat, Ş. Ç. ve Salzıŋma, E. B. (1980). Amgı Tıva Literaturalıg Dıl. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Suvaŋ, Ş. (2009). Hemçik Noyanı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Tosun, İ. (2011). Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi. Basılmamış Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• TS 1 ═ Monguş, D. A. (2003). Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı C. 1. Novosibirsk: Nauka.
• TS 2 ═ Monguş, D. A. (2011). Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı C. 2. Novosibirsk: Nauka.
• Turan, Ü. D. ve Durmuşoğlu Köse, G. (2011). Turkish Syntax, Semantics, Pragmatics and Discourse. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Usta, H. İ. (2009). “Kelime Gruplarını Nasıl Tasnif Edelim?” Uluslararası Türk Kültürü ve Edebiyat Kongresi, Türkçenin Söz Dizimi ve Üslup Çalışmaları, C. 1 (Ed. Hayati Develi), İstanbul: Kültür Üniversitesi.
• Uzun, N. E. (2000). Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual.
• Üstünova, K. (2006). Yüklem, Yalnız Özneyi mi İçinde Taşır?. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 7/11, 241-250.
• Üstünova, K. (2007). “Yalın Durum Karmaşası”. Turkish Studies Türkoloji Araştırmaları. 2/2 İlkbahar, 736-748.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Multilingual....................