Latin harfli çeviri yazı metinlerinde konuşma dilini yansıtan yazım şekli özellikleri (16. – 18. yy.)

Yıl 2021, Sayı: 22, 42 - 66, 21.03.2021

Suat Özer

https://doi.org/10.29000/rumelide.885439

Öz

Türkçe, tarihin eski zamanlarından bu yana çeşitli alfabelerle yazıya geçirilmiştir. Bu alfabeler arasında bulunan Latin alfabesi, Osmanlı Devletinin yükselme dönemine denk gelecek biçimde Avrupalılar tarafından Türkçe için de kullanılmıştır. Türkçenin Latin harfleriyle yazıldığı bu türden tarihî metinlere çeviri yazı (transkripsiyon) metinleri, çeviri yazılı metinler veya aracı (mediator) metinler adı verilir. Çeviri yazı metinleri kaleme alan yazarlar, öncelikle kendi dildaşlarına dışardaki dünyayı anlatmak, o dünyaya ait kelimeleri tanıtmak, giderek o dili öğretmek amacını pratik bir yolla gerçekleştirmek istemişlerdir. Bu yeni dil ve kültür çevresini tanımlamada araç olarak âşinâ oldukları Latin harflerini kullanmışlardır. Standartların henüz oluşmadığı bir dönemde her bir yazarın kendi ses bibliyografyasına göre notasyon yapması beklenir bir öngörüdür. Bu notasyonda konuşmacının amacı, vurgusu, iletişimin kalitesi, bağlam vb. unsurlara bağlı olarak çok şekilli ve çok katmanlı bir yapının üretileceği de varsayılabilir. Benzer şekilde yazarların kendi dillerindeki sınırlı harf koleksiyonunu Türkçeye ait sesler için kullanmasının yazım yanında sesletim olanakları hakkında da bilgi vermesi beklenebilir. Yazıma ait dış özellikler arasında sayılabilecek bitişik veya ayrı yazımlar, döneme ait konuşmanın izlerini taşıyabilir. Ayrıca aynı eserde aynı kavrama işaret eden aynı sözcüklerin birden fazla şekilde yazılması yanında yanlış yazıldığı varsayılan sözcükler bile konuşma diline ait bir özelliğin varlığına işaret edebilir. Bu makale, bu türden varsayımların çeviri yazı metinleri bağlamında ne derece geçerli olduğunu tartışmak amacıyla kaleme alınmıştır. Çalışmamızda Türkçenin 16. ve 18. yüzyılları arasına ait 12 çeviri yazı metninden oluşan bir bütünceye dayalı olarak anılan yazım özelliklerine göre sesletim hususiyetleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Osmanlı Türkçesi, çeviri yazı metinleri, yazım, konuşma dili

Properties of writing form reflecting the spoken language in Latin-letter transcription texts (16th - 18th cent.)

Öz

Turkish has been written in various alphabets since old times. Among these alphabets, the Latin alphabet was used for Turkish by Europeans, at the same time as the rise of the Ottoman Empire. Such historical texts in which Turkish is written in Latin letters are called transcription texts or mediator texts. The authors who wrote transcription texts first wanted to explain the world outside to their speakers of the same language, to introduce the words of that world, and to gradually teach that language in a practical way. They used familiar Latin letters as a tool to describe this new language and cultural environment. In a period when standards are not yet established, it is expected that each author will notation according to their own voice bibliography. In this notation, the speaker's purpose, emphasis, quality of communication, context, etc. it can also be assumed that a multi-shaped and multi-layered structure will be produced depending on the elements. Similarly, the authors' use of the limited letter collection for Turkish sounds can be expected to give information about the possibilities of pronunciation as well as spelling. Contiguous or separate spellings that can be considered among the external features of spelling may bear the traces of the speech of the period. In addition, writing the words pointing to the same concept in more than one way in the same work, even the words that are assumed to be misspelled may indicate the presence of a feature of the spoken language. This article is written to discuss the extent to which such assumptions are valid in the context of transcription text. In our study, the phonetic characteristics of Turkish were examined based on the aforementioned spelling features based on a corpus consisting of 12 transcription texts belonging to the 16th and 18th centuries.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Ottoman Turkish, transcription texts, orthography, spoken language

Kaynakça

• Adamović, M. (1974). Giovanni Molino und seine Türkische grammatik. Acta Linguistica Academiae Scientiarum Hungarica, 24 (1-4), 37 - 67.
• Aksan, D. (2003). Her yönüyle dil (Ana çizgileri ile dilbilim) (2. b.). Ankara: TDK.
• Auer, P. (1990). Einige umgangssprachliche Phänomene des Türkischen und ihre Erklärung aus “natürlichen” Prinzipien. N. Boretzky (Dü.), Spielarten der Natürlichkeit – Spielarten der Ökonomie. Beiträge zum 5. Essener Kolloquium über “Grammatikalisierung: Natürlichkeit und Systemökonomie“ vom (6 - 8 Ekim 1988) içinde (s. 271 - 297). Bochum: Brockmeyer.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Ankara: TDK.
• Dilaçar, A. (1970). 1612’de Avrupa'da yayımlanan ilk Türkçe gramerinin özellikleri. TDAY Belleten, 197 - 210.
• Demir, N. & Yılmaz, E. (2011). Türkçe ses bilgisi. Anadolu Üniversitesi AÖF Yayını. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Ofset.
• Demircan, Ö. (1981). Türkiye Türkçesinde seslemleme. Dilbilim Dergisi, 6, 39 - 54.
• Demircan, Ö. (2015). Türkçenin ses dizimi (5 b.). İstanbul: Der.
• Deny, J. (1941). Türk dili grameri (Osmanlı Lehçesi). (A. U. Elöve, Çev.) İstanbul: MEV Maarif Matbaası.
• Develi, H. (1998). 18. yüzyıl Türkiye Türkçesi üzerine. Doğu Akdeniz, 1, 27 - 36.
• Duman, M. (1995). Türkiye Türkçesi'nin tarihî kaynaklarından Carbognano'nun grameri ve imlâ-telaffuz ilişkisi bakımından önemi. İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, 1, 95-106.
• Duman, M. (2008). Bazı çeviri yazılı metinlerdeki çok şekilli kelimelerin değerlendirilmesi. Makaleler (2013) içinde (s. 175 - 188). İstanbul: Kesit.
• Gülsevin, G. (2013). Ses bilgisinde ‘çevre şartı’ kavramı ve ağız incelemelerindeki önemi. Turkish Studies, 8(9), 49 - 62.
• Gümüşkılıç, M. (2005). Phonological features of 18th century Ottoman Turkish (18. yüzyıl Osmanlı Türkçesi ses hadiseleri), Cilt The Department of Near Eastern Languages and Civilizations içinde. Cambridge: Harward University.
• Hazai, G. (2012). Türkiye Türkçesinin dünü ve bugünü / Türk dili araştırmalarına kısa bir giriş. (T. Turan, Çev.) Ankara: TDK.
• Heselwood, B. (2013). Phonetic transcription in theory and practice. Edinburg: Edinburgh University Press.
• Kartallıoğlu, Y. (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde eklerin ses düzeni (16, 17 ve 18. yüzyıllar). Ankara: TDK.
• Özsoy, S. (2006). Türkçenin yapısı I, sesbilim. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Rocchi, L. (2015). Quelques notes lexicales sur le vocabulaire de la langue Turque de Joseph von Preindl. E. Mańczak-Wohlfeld & B. Podolak (Dü.), Words and Dictionaries: A Festschrift for Professor Stanisław Stachowski on the Occasion of His 85th Birthday içinde (s. 265 - 274). Jagiellonian University Press.
• Tulum, M. (2007). Meninski'ye göre XVII. yüzyıl İstanbul Türkçesi'nde /ı/ ünlüsü. Türk Dilleri Araştırmaları, 17, 345 - 357.
• Tulum, M. (2010). Osmanlı Türkçesine giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: TDK.
• Yağmur, Ö. (2014). Erken dönem Türkçe transkripsiyon metinleri ve bunların dil araştırmaları açısından önemi. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 4, 201 - 217.