Tuvacada çokluk anlamı veren sözcükler ile bu sözcüklerin kullanım özellikleri

Yıl 2021, Sayı: 23, 187 - 198, 21.06.2021

Fatoş Karadağ Toprak

https://doi.org/10.29000/rumelide.948320

Öz

Çokluk yapıları dünya dillerinde olduğu gibi Türk dilinde de önemli bir yere sahiptir. Dilde nesneleri ya da kavramları sınıflama yollarından bir tanesi de çokluk kategorisidir. Türk dilinde çokluk; anlam bakımından çokluk içeren sözler, çokluk ekleri ve yalın halde ya da bazı hal ekleri kullanarak isimleri tekrarlama yani çokluk bildiren zarflarla, sayı sözcükleriyle yapılabilir. Çoğunlukla sayı kategorisi altında değerlendirilen çokluk, aslında sayılabilirlik kadar belirsizliği de bünyesinde barındırmaktadır. Bu yönüyle sıfatlarla, zamirlerle ya da zarflarla belirsiz çokluk yapmak mümkündür. Bu çalışmada da çokluk bildiren sıfat, zamir ya da zarflar yoluyla çokluk anlamının sağlanmasına değinilmiştir. Leksik olarak çokluk anlamını taşıyan sözcüklerin sentaktik olarak kullanım özellikleri üzerinde durulmuştur. Güney Sibirya Bölgesi’nde konuşulan Türk dillerinden birisi olan Tuvacadaki çokluk yapıları çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Tuvaca gramerlerde zamir olarak değerlendirilen sözcüklerin cümlede çokluk anlamını sağlamak için zarf, sıfat ya da yine zamir olarak kullanımına dair örnekler sunulmuştur. Bu bağlamda çokluk anlamı taşıyan sözlerin sentaktik işlevlerine açıklanmış ayrıca bu işlevler Tuvaca metinlerden seçilen cümleler ile örneklendirilmiştir. Bu sözcüklerle ilgili olarak sınırlı bir biçimde etimolojik bilgiler de verilmiştir. Böylelikle Türk dilinin arkaik unsurlarını iyi koruyan kollarından birisi olan Tuvacanın bir kısım sözlerle sentaktik olarak belirsiz çokluk yapısını nasıl sağladığı ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuvaca, çokluk yapıları, sentaktik çokluk

The plural lexemes in Tuvan and usage features of these words

Öz

Plural forms have an important place in Turkish language as well as in world languages. One of the ways to classify objects or concepts in language is the pluralitiy category. Plurality in Turkish language; Words that contain a plurality in terms of meaning can be made with plural suffixes and repeating names in simple or using some case suffixes, that is, with adverbs and number words. The plurality, which is mostly evaluated under the category of numbers, actually includes uncertainty as well as countability. In this respect, it is possible to make indefinite plurality with adjectives, pronouns or adverbs. In this study, providing the meaning of the plural by means of adjectives, pronouns or adverbs indicating multiplicity is mentioned. The syntactic usage properties of the words that have the meaning of lexical plurality are emphasized. Plurality structures in Tuvan, one of the Turkish languages spoken in the Southern Siberian Region, constitute the focus of the study. Examples of the use of words considered as pronouns in Tuvanian grammars as adverbs, adjectives or also pronouns in order to provide the meaning of plurality in sentences are presented. In this context, the syntactic functions of the words that have the meaning of the multitude are explained and these functions are exemplified with the sentences selected from the Tuvan texts. Limited etymological information is also given about these words. Thus, it has been tried to reveal how Tuvan, which is one of the branches of the Turkish language that protects the archaic elements well, provides syntactically ambiguous plurality form.

Anahtar Kelimeler

Tuvans, plural forms, syntactic plurality

Kaynakça

• Clauson, Sir G. (1972), An Etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish, Oxford: Oxford Universty Press. [ED]
• Çetin, E. (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Adana: Karahan. [AY VIII]
• Çetin, E. (2018). “Eski Uygurcada anlamca çokluk ve topluluk bildiren sözcüklerin kullanım özellikleri - Altun Yaruk örnekleminde-” Yeni Türkiye Türk Dili Özel Sayısı, 66-71. İlhan, N. (2009). Türk dilinde çokluk. Elazığ: Manas.
• İshakov, F. G.& Palmbah, A. A. (2019), Tuva Dili grameri, ses ve şekil bilgisi, (Ekrem Arıkoğlu, C. M. Bapayeva, B. Borbaanay, Çev.), Ankara: Bengü.
• İsina, A. (1997). “Sibirya lehçelerinde çokluk” Sibirya araştırmaları içinde. ( s.113-118). İstanbul: Simurg.
• Johanson, L. (2014). Türk dil ilişkilerinde yapısal etkenler. (N. Demir, Çev.). Ankara: TDK.
• Kaçalin M. S.& Ölmez M. (2019). Dîvânu Lugâti't-Turk Mahmûd el- Kâşgarî. İstanbul: Kabalcı.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri metin- söz dizini. Ankara: TDK.
• Monguş, D. A. (red.), (2003), Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı, C.I, Novosibirsk: Nauka. [TSTY I]
• Monguş, D. A. (red.), (2011), Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı, C.II, Novosibirsk: Nauka. [TSTY II]
• Ödemiş, Z. (2017). “Tuva Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde isimlerde sayı ( teklik –çokluk) kategorisine bir bakış” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), 1443-1457.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortschatz, Tuvacanın söz varlığı, eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag [TW]
• Tatarintsev, B. İ. (2000). Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.II: D, Yо, A-C / Pоd. rеd. D.А.Mоnguşа, Nоvоsibirsk: Nаukа. [ESTY I]
• Tatarintsev, B. İ. (2002).Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.II: D, Yо, D, Y / Pоd. rеd. D. А.Mоnguşа – Nоvоsibirsk: Nаukа. [ESTY II]
• Tatarintsev, B. İ. (2004) Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.III: K, L – Nоvоsibirsk: Nаukа. [ESTY III]
• Tatarintsev, B. İ. (2008)Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.IV– M- P Nоvоsibirsk: Nаukа. [ESTY IV]
• Tenişeva, E. R. ed.(1968). Tuvisko-russkiy slovar’. Moskova: Soveskaya Entsiklopediya. [TuvRus].
• Topaloğlu, A. (2019). Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Dergâh.
• Torun,Y. (2014). “Tarama sözlüğü verilerine göre Türkçede çokluk bildiren fiiller ve birlikte kullanıldığı isimlerde sayılabilirlik bağlamında görünümleri” Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı içinde (s. 295-308). Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Tosun, İ. (2011). Tuva Türkçesinin şekil bilgisi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne
• Vardar B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü, İstanbul: Multilingual.