Türkiye Türkçesindeki renklerle ilgili kavram işaretlerinin kavram işaretleme yöntemlerine göre incelenmesi

Yıl 2021, Sayı: 23, 227 - 247, 21.06.2021

Osman Mert Bahattin Şimşek

https://doi.org/10.29000/rumelide.948333

Öz

İnsanlar, üzerinde yaşadıkları coğrafyada gördükleri, geliştirdikleri, ulaşabildikleri ne kadar soyut ya da somut kavram var ise bunların tamamını sözcükler/sözcük grupları… ile işaretler ve böylelikle diller ve dillerin söz varlığı ortaya çıkar. Bir dilin sözvarlığı içinde renk ve renk algısı sadece fizikî, biyolojik ve kimyasal olarak algılanmamaktadır. Kültürler, renklere farklı anlamlar da yüklemekte ve bu anlamlardan hareketle renklerle ilgili yeni kavramlar da ortaya çıkabilmektedir. Bu kavramları oluşturmak için diller, tarihî süreçte kültürün geliştirdiği, karşılaştığı kavramları ya fonetik, morfolojik ve sentaktik kuralları çerçevesinde kendine ait kavram işaretleme metotları ile işaretlemekte ya da işaretleyeceği kavramın kodunu ödünçleme yoluna gitmektedir. Bu bağlamda çalışma, Türkçede renk adlarının ve renklerle ilgili eylemlerin hangi kavram işaretleme yöntemlerine göre oluşturulduğunu tespit ve tasnif etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın verilerini, Kaymaz’ın (1997) Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği ile S. Küçük’ün (2010) Türkiye Türkçesinde Renk Adları ve Özellikleri adlı çalışmalarında yer alan renk adları oluşturmaktadır. Renk adları dört ana başlık altında tasnif edilmiştir. Veri analizi sonucu toplam 1269 renk adının 549’unu (%43,2) “kök, köken ve gövde hâlindeki renk adları” 614’ünü (%48,4) “birden fazla anlam ögesiyle kurulmuş renk adları”, 71’ini (%5,6) “renklerle ilgili fiil kök, köken ya da gövdeleri” ve 35’ini (%2,8) “renk adlarıyla kurulan deyimler” ile oluştuğu tespit edilmiştir. Türkçenin üretme ve türetme gücünün diğer alanlarda olduğu gibi renk adlarında da etkili bir şekilde kullanıldığı; döneme, coğrafyanın özelliklerine ve içinde yaşanılan kültüre göre renk adlarının çeşitlilik gösterdiği dikkati çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Renk adları, kavram işareti, kavram işaretleme yöntemleri

The analysis of the term significations related to color names in Turkish according to the term signification methods

Öz

People mark all of the abstract or concrete concepts that they see, develop and reach in the geography they live on with words / phrases and thus the languages and vocabulary of languages emerge. Within the vocabulary of a language, color and color perception are not perceived only physically, biologically and chemically. Cultures also attribute different meanings to colors and new terms related to colors may emerge from these meanings. In order to create these terms, languages either mark the terms which the culture developed and encountered in the historical process with their own term signification methods within the framework of phonetic, morphological and syntactic rules or they seek to borrow the code of the term they will mark. In this context, this study aims to identify and classify according to which term signification method the names of the colors and verbs related to colors in Turkish is formed. One of the qualitative research methods, document analysis method was used in the study. The names of the colors within Kaymaz (1997)’s The Usage and Systematic of Color-Expressing Words in Turkish and Dialect and S. Küçük (2010)’s The Names And Specıalıtıes Of Colors In Turkey’s Turkısh constitute the data of this study. Color names are classified under four main headings. As a result of the data analysis, 549 (43.2%) of the total 1269 color names were "color names in the form of root, origin and body", 614 (48.4%) "color names built with more than one meaning element", 71 (%). 5,6) "verb root, derivation or stem about colors" and 35 (2.8%) of them "idioms built with color names". The fact that the ability of Turkish to generate and derive is used effectively in color names as in other fields and that the names of colors vary according to the period, the characteristics of the geography and the culture in which they live are noteworthy.

Anahtar Kelimeler

Color names, term signification, term signification methods

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1978). Halkbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (2007). Her yönüyle dil. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Bilgi.
• Alyılmaz, C. (2011). Zamir n’si eski bir iyelik ekinin kalıntısı olabilir mi? Türk Gramerinin Sorunları I-II Bildirileri içinde (ss. 515-527). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede birden fazla anlam ögesiyle (sentaktik yolla) kavramların işaretlenmesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 3(1), 11-25.
• Boyraz, S., & Tepe, M. E. (2019). Verilerin analizi. G. Ocak (Ed.), Eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri içinde (ss. 274-320). Ankara: Pegem Akademi.
• Doğan, Nuh. (2015). Türkiye Türkçesi söz varlığının yeni renkleri-ad bilimsel bir inceleme, Dede Korkut Dergisi, 7, 12-37.
• Eker, S. (2003). Çağdaş Türk dili (2. Baskı). Ankara: Grafiker.
• Eminoğlu, H. (2014). Türkçede renkler sözlüğü. Ankara: Gazi.
• Gemalmaz, E. (1995) Türkçe’nin morfo-sentaktik yapısının fonolojisine etkileri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1(3),1-7
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı. Ankara: Belen.
• Gökberk, M. (1997). Değişen dünya değişen dil. İstanbul: Yapı Kredi.
• Guiraud, P. (1999). Anlambilim, (B. Vardar çev.). İstanbul: Multilingual.
• Gündüzöz, S. (2005). Arapçada kültür-dil ilişkisi: Arapça’nın yapılanması ve algılanmasında etkili öğeler. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 5 (3) , 215-229.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaymaz, Z. (1997). Türkiye Türkçesi ve ağızlarında renk bildiren kelimelerin kullanılışı ve sistematiği, TDAY, Belleten, 251-341.
• Küçük, S. (2010). Türkiye Türkçesinde renk adları ve özellikleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(10), 420-427.
• Mert, O & Kavun, M. (2020). Nitelik sıfatı+isim şeklinde kurulan kalıcı kavram işaretleri üzerine bir inceleme, F. Çelebi (Ed.) Beşeri ve Sosyal Bilimlerde Kavramsal ve Uygulamalı Araştırmalar içinde (ss. 52-103). İzmir: Duvar.
• Mert, O. (2008). Orhun Yazıtlarında kullanılan işaretsiz (/.ø./) görev ögeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 38, ss. 1-20.
• Ocak, G. (2019). Bilimsel araştırmalarda kullanılan veri toplama yolları. G. Ocak (Ed.), Eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri içinde (ss. 274-320). Ankara: Pegem Akademi.
• Oğuz Bülbül, B. (2020). İç cephe boya adlarının nedenliliği ya da nedensizliği üzerine bir inceleme, G. Kurt (Ed.), Filoloji alanında teori ve araştırmalar II içinde (ss. 2019-2040). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Öztürk, J. (2019). Türkiye Türkçesinde kökü açık olarak görülmeyen kelimeler. Kafdağı 4 (2), 107-133.
• Paylan, K. (2015). Türkçede kelime türetme yollarına genel bir bakış (Yüksek Lisans Tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden edinilmiştir. (Tez No. 406992)
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı ve sözlükselleşme (Doktora Tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden edinilmiştir. (Tez No. 399599)
• Saussure, F. (1998). Genel dilbilim dersleri, (B. Vardar çev.). İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Sönmez, A. (2018). Türkçe Sözlük’teki birleşik kelimeler üzerine inceleme (Yüksek Lisans Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden edinilmiştir. (Tez No. 511464)
• Tulum, M. (1990). Eleştiriler ve cevaplar: Dil tartışmalarından gerçekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. Ankara: Şükrü Haluk Akalın vd. (haz.)