“Üzeri” kelimesi hakkında bazı dikkatler

Yıl 2021, Sayı: 23, 274 - 281, 21.06.2021

Aslı Zengin

https://doi.org/10.29000/rumelide.948360

Öz

Yer zarfı ve son çekim edatı olarak kullanılan üze kelimesi tarihî Türk lehçeleri üzerinde art zamanlı olarak ele alınmıştır. Kelimenin yalın hâlde kullanıldığı eski Türk yazıtlarından yola çıkılarak araştırmacıların kelime hakkında yaptıkları kök ve ek tartışmaları, okuma ve anlamlandırma meselelerine kısaca değinilmiştir. Makalenin asıl konusunu oluşturan ise üze kelimesi ile aynı kökten türeyen ve Kıpçak tesirinde gelişen Altın Ordu sahasından kalan Kırım yarlık bitiglerinde ve Memluk Kıpçakçasına ait dil yadigarlarından Münyetü’l-Guzāt’ta karşımıza çıkan üzeri, üzerine ve üzerindin kelimelerinin yapısıdır. Yer zarfı ve son çekim edatı görevinden ziyade artık kalıcı bir isim olarak karşımıza çıkan bu kelimeler, Karışık dilli eserlerde, Oğuz Türkçesiyle yazılmış en eski sözlük olan Bahşayiş Lügatında, Eski Anadolu Türkçesine ait eserlerde ve Osmanlı Türkçesi ile yazılmış ilk gramer kitabı olan Müyessiretü’l-Ulûm’da tespit edilmiştir. Konu ile alakalı olarak ortaya atılmış çeşitli görüşler dikkate alınarak bu kelimenin yapısı hakkında fikir ortaya konulmak suretiyle sahaya katkıda bulunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

üze, üzeri, yön ekleri, iyelik ekli yapılar, tarihî Türk lehçeleri

Some attentions about the word “üzeri”

Öz

The word üze, which is used as the adverb of place and the final preposition, has been discussed in historical Turkish dialects. Based on the old Turkish inscriptions in which the word was used in a simple way, the root and additional discussions of the researchers about the word, and the issues of reading and interpretation were briefly addressed. The main subject of this article is the structure of the Turkish word üze and its conjugates, üzeri, üzerine and üzerindin, which appear in yarlık and bitigs of Kirim remaining from the Golden Horde developed under the the Kipchak influence and in Münteyü’l-Guzat, one of the reliqs of the Mamluk Kipchak language. These words, which now appear as a permanent name rather than the adverb of place and the last inflectional preposition, are used in mixed-language works, in the oldest dictionary written in Oghuz Turkish, in the Bahşayiş Dictionary, in Old Anatolian Turkish works and in the first grammar book written in Ottoman Turkish, Müyessiretü'l-Ulûm. It has been tried to contribute to the field by presenting an idea about the structure of this word by taking into account the various opinions put forward on the subject.

Anahtar Kelimeler

üze, üzeri, direction affixes, structures with possessive affixes, historical Turkish dialects.

Kaynakça

• Arat, R. Rahmeti (2005). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı.
• Arat, R. Rahmeti (2006). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, Aysu (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, Besim (1999). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Balaban, Fatma (2019). Müyessiretü’l-Ulûm: Türkiye Türkçesine Aktarımı-Dizinler. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Canpolat, Mustafa (2018). Behcetü’l-Hadâik Fî Mev’izeti’l-Halâik, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cin, Ali, Ali-Kıssa-i Yūsuf: İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Erdem, Melek (1992). Kitâb-ı Güzîde (76a-134a): İnceleme-Metin-Sözlük. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Ergin, Muharrem (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Ergin, Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı II İndeks-Gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ergin, Muharrem (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Feşel Güzelışık, Gülten (1996). Şeyyad Hamza Mi‘rāc-Nāme. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Gabain, A. Von (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gaddar, Zeliha (2012). Süheyl ü Nevbahār’ın Dilbilgisel Özellikleri ve Dizini. Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Gözütok, Avni (1991). Garîbnāme’nin Dili Üzerinde Sistematik Bir Gramer Çalışması. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Gürbüz, Emine (2020). Türkiye’de Yapılan Çalışmalarda Orhon Yazıtlarını Okuma ve Anlamlandırma Farklılıkları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Güvenen, Ebru (2016). Mantıku’t-Tayr’ın Dilbilgisel Özellikleri ve Dizini. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1987). “Üze/Öze Meselesi”. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi. Ankara: 5-14.
• Kanar, Mehmet (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say.
• Li, Yong Song (2004). Türk Dilinde Sontakılar. İstanbul: Kebikeç.
• Mansuroğlu, Mecdud (1958). Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri. İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Ölmez, Mehmet (2015). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi, Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin, Çeviri, Sözlük. Ankara: BilgeSu.
• Ölmez, Mehmet (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm) Suvamaprabhasasütra. Ankara: Türk Dilleri Araştırma Dizisi I.
• Özyetgin, Ayşe Melek (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tatçı, Mustafa (1990). Yunus Emre Divānı: İnceleme-Metin. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Tekin, Talat (2013). “Üze Zarfı Hakkında”. Makaleler I. Yay. Haz.: Emine Yılmaz, Nurettin Demir. Ankara: Türk Dil Kurumu: 167-173.
• Toparlı, Recep, Vural, Hanefi, Karaatlı, Recep (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Turan, Fikret (2001). Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lügati. İstanbul: Bilimsel Akademik.
• Tülübaş, Tuba (2018). Hüsrev ü Şîrin: Metin-Dil Özelllikleri-Gramatikal Dizin. Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Uğurlu, Mustafa (1984). Münyeyü’l-Guzāt: Metin-İndeks. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Usta, Zerrin (2012). Eski Uygur Türkçesinin Sözcük Haznesi. Yüksek Lisans Tezi. Ordu: Ordu Üniversitesi.
• Uygun, Aslı (2007). Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 144b -183a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi: TİEM 73 235v/3-450r/7 Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Ünlü, Suat (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Yılmaz, Ekrem (2018). Ahmed Fakih’in Kitābu Evsāfı Mesācidi’ş-Şerīfe İsimli Eseri Üzerine Söz Dizimi İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
• https://sozluk.gov.tr/.................................................