Divân-ı Hikmet’te Geçen Arapça sözcüklerin işletimi

Yıl 2021, Sayı: 23, 132 - 143, 21.06.2021

Çağla Barikan Topci

https://doi.org/10.29000/rumelide.949043

Öz

Uzun yıllar göçebe bir yaşam süren Türkler, bu yaşamın doğal sonucu olarak hareketli bir toplum kimliği taşımışlardır. Türkçenin Uygurlar döneminden itibaren bu hareketlilikten etkilenerek komşu dillerle etkileşim kurmaya başladığı yazılı ürünlerle takip edilebilmektedir. Türkçenin farklı yaşam ve kültürel ortamla karşılaştığı Uygurlar döneminde başlayan bu etkileşim, XI. yüzyılda İslamiyet’in kabul edilmesi ile birlikte Arapça ve Farsça çizgisinde yoğunlaşmıştır. Dil ilişkileri olarak tanımlanan bu etkileşim, çağdaş dil bilimi çalışmalarının ele aldığı önemli konulardan biridir. Çünkü dil ilişkileri, yalnızca ödünçleme sözcük alışverişinden ibaret olmayan toplumların dile bakış açısının sosyo-kültürel boyutlarını da içine alan disiplinlerarası bir araştırma konusudur. Bu çalışmada Türk edebiyat ve kültür tarihinin en değerli eserlerinden biri olan Divân-ı Hikmet’te söz dizimine girmiş Arapça alıntı sözcükler ele alınacak, çeşitli dil bilgisi kuralları ile Türkçede işletime sokulmuş örnek sözcükler üzerinden bir değerlendirme yapılacaktır. Bu sayede, Divân-ı Hikmet’te yer alan kimi Arapça sözcüklerin Türkçeleşme sürecini nasıl ve hangi dil bilgisi yapıları ile gerçekleştirdiği üzerinde durulacaktır. Türkçenin yabancı dillerle olan etkileşimi üzerine yapılacak olan çalışmalar arttıkça, hangi dil bilgisi özelliklerinin bu etkileşimi teşvik ettiği hangilerinin etkileşime karşı koyduğu gibi soruların cevapları farklı bir bakış açısıyla değerlendirilebilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Yesevi, Divân-ı Hikmet, alıntı, dil ilişkileri

Arabic Loanwords Operatıons in Divân-ı Hikmet

Öz

Turks who lived a nomadic life for many years beared a mobile social identity as a natural consequence of this lifestyle. We can track it down with the written findings that show Turkish started to interact with neighboring languages by being affected from this mobility since the Uygurs period. This interaction, which started in the period of Uygurs, when Turkish encountered different life and cultural environment with the adoption of Islam in the 11th century, centered on Arabic and Persian lines. This interaction, defined as language relations, is one of the important issues that contemporary linguistics studies deal with. As language relations are an interdisciplinary research subject that include the socio-cultural aspects of societies perspective on language, it is not just about borrowing and exchanges. In this study, Arabic quoted words entered in syntax in Divân-ı Hikmet, one of the most valuable works of Turkish literature and cultural history, will be discussed and an evaluation will be made on sample words that have been put into effect in Turkish with various grammar rules. In this way, it will be focused on how and with which grammar structures some Arabic words in the Divân-ı Hikmet were put into practice in the process of becoming Turkish. As the studies on the interaction of Turkish with foreign languages increase, the answers to the questions such as which grammatical features encourage this interaction and which oppose the interaction will be evaluated from a different perspective.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Yesevi, Divân-ı Hikmet, Borrowings, Language Contacts

Kaynakça

• Buran A. (2001). Yabancı Diller Karşısında Türkçe, Türk Yurdu Dergisi. 162-163: 79-82.
• Eraslan, K. (1993). Ahmed-i Yesevî Divan-ı Hikmet Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Eraslan, K. (1994). Dîvân-ı Hikmet, İslam Ansikolopedisi. 9: 429-430.
• Bice, H. (2015). Hoca Ahmed-i Yesevî Dîvân-ı Hikmet, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Johanson, L. çev. Demir, N. (2018). Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Üşenmez, Emek (2008). Karahanlı Eserlerindeki Söz Varlığı Hakkında, Akademik İncelemeler, 3:1.
• Tulum, M.M. (2019). Hoca Ahmed Yesevî Dîvân-ı Hikmet, İstanbul: Ketebe.
• Türk, V. (2018). İlk Kur’an Tercümesinde Alıntı Sözlerin İşletime Sokulması, Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı II. Cilt. İstanbul: Kesit.