Şiirden tarihe notlar: Beyânî’nin tarih şiirleri

Yıl 2021, Sayı: 23, 485 - 516, 21.06.2021

Fatih Başpınar

https://doi.org/10.29000/rumelide.949063

Öz

17. yy. şairi Beyânî’nin Dîvân’ının iki yazma nüshası bulunmaktadır. Her ikisi de müellif hatlı olan yazmalardan biri müsvedde diğeri ise müretteptir. Mürettep olan nüsha Türkçe Dîvân, Farsça Dîvân ve Sâkî-nâme’den oluşmaktadır. Beyânî’nin tarih manzumeleri, diğerinden çok daha fazla şiir ihtiva eden mürettep nüshanın Türkçe Dîvân bölümündedir. Bu nüshada toplam 50 tarih şiiri yer almaktadır. Bu şiirler, birbirinden farklı 40 hadise hakkındadır. Konularına göre tasnif edildiğinde mansıp ve tayinlere 23, doğumlara 4, düğüne 1, ölümlere 9, fetihlere 4, şenlik ve kutlamalara 3, mimari eser inşasına 6 şiir yazıldığı görülmektedir. Bunlar içinde Sultan İbrahim’in tahta çıkışı, Ebû Saîd Mehmed Efendi, Behâyî Efendi, Muîd Ahmed Efendi ve Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin şeyhülislam oluşu, Şeyhülislam Behâyî ve Şeyhülislam Yahyâ Efendi’nin vefatı, IV. Mehmed ve II. Ahmed’in doğumları; IV. Mehmed’in tahttan indirilmesine yönelik isyanın bastırılması; Hanya, Resmo ve Yanova’nın fethi; Kösem Mâhpeyker Sultan tarafından Üsküdar Çinili Camii’nin yaptırılması, Kemânkeş Mustafa Paşa tarafından Çarşıkapı’da medrese inşa ettirilmesi gibi konular yer almaktadır. Beyânî’nin tarihleri arasında sadece sözle (lafzen) söylenen tarih yer almamaktadır. Anlamca (manen) söylenen 48 şiir, tarih manzumelerinin ekseriyetini teşkil etmektedir. Bunlardan 26’si tam tarihtir. 11’i ekleme, 11’i çıkarma usûlüne dayanan 22 tamiyeli tarih bulunmaktadır. Hem sözle (lafzen) hem de anlamca (manen) söylenen tarih sayısı ise 2’dir.

Anahtar Kelimeler

17. yy., klasik Türk şiiri, Beyânî, Dîvân, tarih düşürme

Notes from peotry to history: Chronograms in Beyani’s Diwan

Öz

There are two manusript copies of Diwan of Beyani who lived in 17th century. One of the manuscripts, both of which have author calligraphy, is a rough copy and the other is a edited copy. The copy which is edited, consists of Turkish Diwan, Persian Diwan and Saqi-namah. Beyânî’s chronograms are in the Turkish Diwan section of edited copy, which disputes more poems than rough copy. Totally there are 50 chronograms in edited copy. These poems are about 40 different events. When classified according to their subjects, it is seen that 23 poems were written for mansions and appointments, 4 for births, 1 for weddings, 9 for deaths, 4 for conquests, 3 for festivals and celebrations, and 6 for architectural works. Among these, topics such as Sultan Ibrahim’s ascension to the throne, being the sheikh al-Islam of Ebu Said Mehmed Efendi, Behayi Efendi, Muid Ahmed Efendi and Minkarizade Yahya Efendi; the death of Sheikh al-Islam Behayi and Sheikh al-Islam Yahya Efendi, Mehmed IV and Ahmed II’s births; suppressing the rebellion against the dethronement of Mehmed IV; the conquest of Chania, Rethymno and Yanova; the construction of the Uskudar Chinili Mosque by Kosem Mahpeyker Sultan, the construction of a madrasah by Kemankesh Mustapha Pasha in Charshikapi can be seen. The chronograms written only verbally are not included among the chronograms of Beyani. 48 poems that are written in meaning, constitute the majority of the poems of chronograms. 26 of them give the exact dates. There are 22 riddle chronograms, 11 of which are based on the method of adding and 11 removing. Two chronograms was written both verbally and in meaning.

Anahtar Kelimeler

17th century, classical Turkish poetry, Beyani, Diwan, chronogram

Kaynakça

• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, Ali Sâtı‘ Efendi, Süleymân Besîm Efendi (2001). Hadîkatü’l-Cevâmi‘ İstanbul Câmileri ve Diğer Dinî-Sivil Mi’mârî Yapılar. (Haz. Ahmet Nezih Galitekin). İstanbul: İşaret.
• Başpınar, F. (2008). 17. Yüzyıl Şairlerinden Beyânî’nin Dîvân’ı (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul. (e-kitap hâli için bkz. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78363/beyani-divani.html)
• Başpınar, F. (2018). 17. Yüzyıl Şairlerinden Beyânî’nin Tasavvufi Sâkînâme’si. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (I. Uluslararası Rumeli [Dil, Edebiyat, Çeviri] Sempozyumu, 12 Mayıs 2018). Özel Sayı: 4. 222-230. s.
• Başpınar, F. (2019). Beyânî’nin Sâkî-nâme’si. Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı (ed. Üzeyir Aslan, Hakan Taş).185-214. s. İstanbul: Kriter.
• Beyânî (tsz). Külliyât-ı Beyânî, Medine Şeyhülislam Arif Hikmet Kütüphanesi, Nu: 811/245.
• Beyânî (tsz.). Dîvân. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemin Bölümü, Nu: 2556.
• Canım, R. (2020). Divan Edebiyatında Türler. İstanbul: Grafiker.
• Emecen, F. (2000). İbrâhim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21. C., 274-281. s. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Emecen, F. (2019). Mehmed Paşa, Sultanzâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, EK-2. C., 227-229. s. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Erol, G. (1993). Çinili Cami Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8. C., 335-337. s. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karabey, T. (2015). Türk Edebiyatında Tarih Düşürme. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Maxim, M. (2013). Yanova. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 43. C., 316-317. s. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özcan, A. (2002). Kemankeş Mustafa Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25. C., 248-250. s. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yakıt, İ. (2010). Türk-İslâm Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme. İstanbul: Ötüken.