Aşın kutu yahut kutsuz aş

Yıl 2021, Sayı: 23, 594 - 606, 21.06.2021

Muhammet Atasever

https://doi.org/10.29000/rumelide.949499

Öz

Tarihi, coğrafi, dini ve sosyolojik sebeplerden Türk ailesi, kadın egemen yapıdan ataerkilliğe ve sonrasında eşitlikçi aileye doğru üç farklı kültürel geçiş aşaması takip eder. Her bir aile tipi kendine haiz özelliklere sahiptir ve toplumsal cinsiyet de buna göre şekillenir. Ailede otoritenin tekilliği ya da bölünmüşlüğü, kadın-erkek arasındaki görev dağılımında değişiklikleri beraberinde getirse dahi; kadın, toplumun kendisine verdiği birçok vazifesi ile birlikte doyurmak görevini daima üstlenir ve bu yükümlülük hemen hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze kadar intikal eder. Türklerde aş yahut aş verme toplumbilimsel mana ve bağlamda çok yönlü bir eylemdir. Yemeğin hazırlık evresi, boş vakit kavramına yabancı olan Türk kadınının bir araya geldiği, sohbetler ettiği, işi ve aşı kolaylaştırdığı sosyalleşme alanlarından birisidir. Söz konusu buluşmalar bilgi alışverişinin yapıldığı, yeni nesillere birikimlerin, Türkün örf ve adetinin aktarıldığı okullardır. Kadın burada toplumsallaşırken geleneğin icrası ve sonraki kuşaklara nakli konusunda önemli bir görev ifa eder. Böylelikle kadının örtük veya açık bu eğitimi, yalnızca tekil bir eylem olmaktan çıkar ve kültürün yaratıldığı, yaşatıldığı bir fiile dönüşür. Çalışmada, toplumun eril ve dişil fertlere taksim edilen ödevler neticesinde, ocak ve etrafında teşekkül eden vazifelerin kadına yüklendiği, görev dağılımının Türk kültüründe yer alan kız çocuğun erkek çocuktan değersiz, arka plânda veya farklı konumda düşünülüp görülmesi ile ilişkisi, toplumsal cinsiyet bağlamında kadın ve erkeğin sofradaki rolü üzerinde durulmuştur. Türkün konukseverliği bilhassa Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten konu bağlamında verilen örneklerle gösterilmiş, aş ve aşın siyasi, sosyal ve ekonomik fonksiyonu değerlendirilmiş, Türk tefekkürüne göre uğur ve bereketine inanılan aşın, Barak Ovası’nı yurt tutan Çarganlı Türkmenleri arasında, kadın eli ile kutsuz aşa ve akabinde bir halk inanmasına nasıl dönüştüğüne değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Barak Ovası, Türkmenler, toplumsal cinsiyet, kadın, aş/yemek, kut

Ritual of food or food without ritual

Öz

The Turkish family follows three different stages of cultural transition from a woman-dominated structure to patriarchy and then to an egalitarian family due to multifarious historical, geographical, religious, and sociological reasons. Each family type has its own characteristics and gender is shaped accordingly. Even if the singularity or division of authority in the family leads to changes in the distribution of duties between men and women, the woman always assumes the duty of feeding, along with the many duties assigned to her by the society, and this obligation has been transferred to present-day without any change. Food or organizing feasts in Turkic societies is a multi-faceted event in sociological meaning and context. The preparation phase of the feast is one of the socializing areas where Turkish women, who are not familiar with the concept of leisure time in a secular sense, come together, have conversations, and facilitate the work. These gatherings are schools where information is exchanged, knowledge and customs of Turks are passed on to new generations. While the woman here is socialized here, she fulfills an important duty in the execution of tradition and its transfer to the next generations. Thus, the implicit or explicit education of women ceases to be just a singular act but turns into an act in which culture is created and sustained. This study focuses on the elements in which the duties in the hearth and its surroundings are attributed to the woman, girls are considered inferior or in worthless position compared to boys in the distribution of the tasks, and the role of man and woman at the table is considered. The hospitality of the Turkish people is highlighted with examples form Divanu Lugâti't-Türk; political, social and economic function of food is evaluated, and how food, believed to be fortune and blessing, was turned into a ritualistic feast and folk belief with the touch woman's hand among Tsargani Turkmens in Barak Plains.

Anahtar Kelimeler

Barak Plain, Turkmens, gender, woman, food, ritual

Kaynakça

• Abdurrezzak, A. O. (2014). İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü. Turkish Studies, 9(11), 1-16.
• Akın, E. (1991). Ananın Aile İçindeki Rolü. Türk Aile Ansiklopedisi I. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 110-113.
• Aktaş, E. (2011). Hakas Destanları III. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Beşirli, H. (2010). Yemek, Kültür ve Kimlik. Milli Folklor, (87), 159-169.
• Beşirli, H. (2011a). Dede Korkut Hikâyelerinde İktidar Göstergesi Olarak Yemek Sembolizmi. Yeşil, Y. (Editör). Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu. Ankara: TÜRKSOY, 103-113.
• Beşirli, H. (2011b). Türk Kültüründe Güç, İktidar, İtaat ve Sadakatin Yemek Sembolizmi Esasında Değerlendirilmesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Veli Araştırma Dergisi, (58), 139-152.
• Dinç, M. (2021). Halk Bilgisinin Beslenme ve Mutfak Kültürüne Dönük Temsilleri. Aça, M. (Ed). Halk Bilimi El Kitabı. Ankara: Nobel Akademik, 287-314.
• Dilek, İ. (1996). Altay Türklerinde Çocuğun Doğması ve Doğum Günü Kutlamalarına Dair Bazı İnanışlar. Bilig, (1), 51-55.
• Duvarcı, A. (2002). Türklerde Yiyecek İçecek Kültürü. Güzel, C., Çiçek, K., Koca, S. (Ed). Türkler 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 397-408.
• Elçin, Ş. (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları II. Ankara: Akçağ.
• Ergin, M. (2014). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eröz, M. (1998). Türk Ailesi. Eröz, M., Güler, A. (Ed). Türk Ailesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1-20.
• Ersoy, Y. (2002). Türk Mutfak Kültürü. Güzel, C., Çiçek, K., Koca, S. (Ed). Türkler 4. Ankara: Yeni Türkiye, 382-396.
• Goode, J. (2009). Yemek (çev. Fatih MORMENEKŞE). Oğuz, Ö.; Gürçayır, S.; Çalış, S. (Yay. Hazırlayanlar). Halkbilimde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. Ankara: Geleneksel, 375-381.
• Gökalp, Z. (1982). Türk Ailesinin Tekâmülü. Çay, M. A. (Haz). Makaleler VII. Ankara: Kültür Bakanlığı, 238-240.
• Gökalp, Z. (1992). Aile Ahlâkı. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi III. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 1080-1099.
• Gökyay, O. Ş. (2007). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı.
• Güler, A. (1998). Türklerde Aile ve Unsurları. Eröz, M.; Güler, A. (Ed). Türk Ailesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 44-66.
• Güler, S. (2007). Türk Mutfağının Değişim Nedenleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme. I. Ulusal Gastronomi Sempozyumu ve Sanatsal Etkinlikler. Antalya, 18-28.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarihi Kurumu.
• Kaplan, M. (1979). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Dergâh.
• Kaplan, M. (2006). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I. İstanbul: Dergâh.
• Kaya, D. (2007). Halk Edebiyatında Yemek Destanları. Motif, (48), 4-11.
• Kaşgarlı Mahmud. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ercilasun, A.B.; Akkoyunlu, Z. (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Közleme, O. (2012). İslam Mutfak Kültürü. Toplum Bilimleri Dergisi, 6(11), 219-229.
• Közleme, O. (2013). Türk Mutfak Kültüründe Siyasi, Sosyal ve Dini Sembolizm. Toplum Bilimleri Dergisi, 7(14), 387-395.
• Kurt, İ. (1992). Atasözlerinde Aile. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 625-649.
• Kut, G. (2002). Türklerde Yemek Kültürü. Güzel, C., Çiçek, K., Koca, S. (Ed). Türkler 4. Ankara: Yeni Türkiye, 368-381.
• Nirun, N. (1994). Sistematik Sosyoloji Yönünden Aile ve Kültür. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Öğüt Eker, G. (2018). Farklı Görme Biçimiyle Modern Dünya Ritüeli Olarak Yemek Kültürü: Sınanma/Erginlenme ve İntikam Alma Gizli İşlevleri. Milli Folklor, 30(120), 170-183.
• Özdemir, H. (1991). Misafir ve Misafirperverlik. Türk Aile Ansiklopedisi II. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 740-748.
• Radloff, W. (1956). Sibirya’dan I. Temir, A. (Çev). İstanbul: Maarif Basımevi.
• Standage, T. (2016). İnsanlığın Yeme Tarihi. Çakır, G. (Çev). İstanbul: Mayakitap.
• Şavkay, T. (1992). Medeniyet ve Coğrafya Değişmeleri Çerçevesinde Türk Mutfağı. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, 805-816.
• Tezcan, M. (1974). Türklerle İlgili Stereotipler (Kalıp Yargılar) ve Türk Değerleri Üzerine Bir Deneme. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi.
• Tezcan, M. (1982). Türklerde Yemek Yeme Alışkanlıkları ve Buna İlişkin Davranış Kalıpları. Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi, 113-121.
• Tezcan, M. (2000a). Türk Yemek Antropolojisi Yazıları. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Tezcan, M. (2000b). Türk Ailesi Antropolojisi. Ankara: İmge Kitabevi.
• Tezcan, M. (2000c). Türk Kişiliği ve Kültür-Kişilik İlişkileri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Tolan, B. (1991). Aile, Cinsiyet ve Cinsel Roller. Türk Aile Ansiklopedisi I. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 208-214.
• Uygur, K. (2013). Dede Korkut Hikâyelerinde Kadın Statüsü. I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi. Saraybosna: International Burch University, 385-403.
• KK1: Esra ŞAHAN, 23 yaşında, üniversite mezunu, bekâr, öğretmen. (mülakat tarihi: 01.10.2020)
• KK2: Fatma SARIGÜL, 55 yaşında, okur-yazar, bekâr, ev hanımı. (mülakat tarihi: 04.12.2020)
• KK3: Hatice ÇALAKAN, 65 yaşında, okur-yazar değil, evli, ev hanımı. (mülakat tarihi: 10.08.2020)
• KK4: Leman ŞAHAN, 30 yaşında, üniversite mezunu, evli, öğretmen. (mülakat tarihi: 05.09.2020)
• KK5: Meryem SARIGÜL, 61 yaşında, ilkokul mezunu, evli, ev hanımı. (mülakat tarihi: 14.07.2020)
• KK6: Zeynep SARIGÜL, 33 yaşında, lise mezunu, evli, ev hanımı. (mülakat tarihi: 13.01.2021)