Eski Türkçenin söz varlığında tanıklanan ıçgın- ve örgin sözcüklerinde geçen {-gI-}

Yıl 2021, Sayı: Ö9, 35 - 42, 21.08.2021

Ahmet Karaman

https://doi.org/10.29000/rumelide.981496

Öz

Eski Türkçenin söz varlığı içerisinde hem yazıt ve el yazmaları hem Eski Uygur hem de Karahanlı Türkçesi metinlerinde geçen ıçgın- ve örgin sözcüklerinin etimolojik çözümlemeleri konusunda belirsizlikler bulunmaktadır. Içgın- sözcüğünün sonundaki {-n-} ve örgin sözcüğünün sonundaki {-n} eki tespit edilebilir durumdadır. Bu tespitten başka bu iki sözcüğün kök biçimleri ile kök biçimleri {-n-} / {-n} ekine bağlayan fiiller ve her iki sözcüğün de aldığı anlaşılan ikinci ek konusunda Türkolojide bir boşluk vardır. Her iki sözcüğün de yapısında görülen bu ikinci ek, {-gI-} eki gibi görünmektedir. {-gI-} eki, ıçgın- ve örgin sözcüklerinin etimolojik açıdan açıklanması noktasında önemli bir yere sahiptir. Eski Türkçenin söz varlığı ve söz yapımı üzerine hazırlanan etimoloji sözlüklerinde yer almayan bu ekin varlığı, ıçgın- ve örgin sözcükleri derinlemesine incelendiğinde kaçınılmaz görünmektedir. Çünkü özellikle örgin sözcüğünün açıklanmasında tanık gösterilen ve Şine Usu yazıtının güney onuncu satırında geçen örgi- fiili, bu durumun anlaşılmasında kilit bir role sahiptir. Yapılan bu çalışmada ilk olarak Eski Türkçenin söz varlığından örnek tanıklamalarla ıçgın- ve örgin sözcüklerinin karşıladıkları anlamlar üzerinde durulacaktır. Sonrasında, ilgili sözcükler için sunulmuş etimoloji önerilerine eleştirel bir bakış açısıyla değinilecektir. Daha sonrasında, bu iki sözcüğe kaynaklık etmiş olduğu düşünülen kök biçimler ve sözcüklerin aldığı ekler açıklanmaya çalışılacaktır. Yazının son bölümünde ise çıkan sonuçlar ışığında Clauson, Gabain, Erdal, Orkun ve Tekin gibi araştırmacıların tespitlerinde bulunmayan {-gI-} ekinin yapısal ve anlamsal görünümü üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

ıçgın-, örgin, {-gI-} eki, etimoloji, Eski Türkçe

The {-gI-} suffix in the ıçgın- and örgin words witnessed in the Old Turkic vocabulary

Öz

Within the vocabulary of Old Turkic, there are uncertainty about the etymological analysis of the words ıçgın- and örgin in both inscriptions and manuscripts, as well as in Old Uyghur and Karakhanid Turkic texts. The suffix {-n-} at the end of the word ıçgın- and {-n} at the end of the word örgin are detectable. Apart from this determination, there is a gap in Turcology regarding the root forms of these two words with verbs connecting root forms to {-n-} / {-n} suffixes also the second suffix that both words are understood to have. This second suffix seen in the structure of both words seems to be {-gI-} suffix. The suffix {-gI-} has an important place in the etymological explanation of the words ıçgın- and örgin. The existence of this suffix, which is not included in the etymology dictionaries prepared on vocabulary and word deriving of Old Turkic, seems inevitable when the words ıçgın- and örgin are examined in depth. Because the verb örgi- in the south tenth line of the Şine Usu inscription, which is witnessed in the explanation of the word örgin, has a key role in understanding this situation. In this study, firstly, the meanings of the words ıçgın- and örgin will be emphasized with sample testimonies from the vocabulary of Old Turkic. Then, the etymology suggestions for the relevant words will be addressed from a critical point of view. After that the root forms that are thought to be the source of these two words and the suffixs that the words take will be try to explained. In the last part of the article, structural and semantic appearance of the suffix {-gI-}, which was not found in the determinations of researchers such as Clauson, Gabain, Erdal, Orkun and Tekin, will be emphasized in the light of the results obtained.

Anahtar Kelimeler

ıçgın-, örgin, {-gI-} suffix, etymology, Old Turkic

Kaynakça

• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: TDK.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Clark, L. V. (1977). “Mongol elements in old Turkic?”. JSFOu. 75, 110-168.
• Demirel, E. (2017). “Kuçgundı ‘soğan’ sözcüğünün kökeni üzerine”. Teke Dergisi, 6/4, 2122-2131.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā giriş - metin - çeviri - notlar - dizin - tıpkıbaskı. Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Ankara: TDK.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. Von. (1988). Eski Türkçenin grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK.
• http://www.altay.uni-frankfurt.de .............................................
• Kasai, Y. (2008). Die Uigurischen buddhistischen kolophone (Berliner Turfantexte XXVI). Turnhout: Brepols.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, giriş, metin ve dizin. Ankara: TDK.
• Mirsultan, A. (2010). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, Xuanzang leben und werk teil 9, Die alttürkische Xuanzang-biographie X. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: TDK.
• Ölmez, M. ve Röhrborn, K. M. (2001). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, Xuanzang leben und werk teil 7, die alttürkische Xuanzang-biographie III. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ramstedt, G. J. (1912). “Prevod nadpisi selenginskogo kamnya”. Trudı Troitsko-Kyahtinskogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, 15/1, 40-49.
• Röhrborn, K. M. (1991). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, Xuanzang leben und werk teil 3, die alttürkische Xuanzang-biographie VII. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Röhrborn, K. M. (1996). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, Xuanzang leben und werk teil 5, die alttürkische Xuanzang-biographie VIII. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: TDAD.
• Tekin, T. (2019). Irk Bitig eski Uygurca fal kitabı, Ankara: TDK.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II, Maytrısimit, burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Ankara: TDK.
• Tezcan, S. (1981). “Kutadgu Bilig dizini üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, XLV/2, (178), 23-78.
• Tıbıkova, L. vd. (2012). Katalog drevnetyurkskih runiçeskix pamyatnikov gornogo Altaya. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Ankara: TDK.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-Türkische texte, übersetzung, anmarkungen, (Berliner Turfantexte V). Berlin: Akademie.