Dîvânu Lugâti't-Türk'te karşıtlık ilkesine dayalı atasözleri

Yıl 2021, Sayı: 24, 386 - 402, 21.09.2021

Yaşar Tokay

https://doi.org/10.29000/rumelide.990136

Öz

Dîvânu Lugâti't-Türk, yazıldığı döneme ışık tutan bir eser olması yanında Türk kültürünün geçmişte barındırdığı kimi özellikler hakkında bilgi vermesi açısından da eşsiz bir kaynaktır. Türk düşünce tarzının geçmişiyle ilgili bilgiler veren atasözleri, aynı zamanda geleceğin şekillenmesinde bir kültür aktarıcısı olarak önemli roller üstlenir. Türk dili tarihinde atasözleri söz konusu olduğunda akla gelen ilk kaynak eser, şüphesiz, Dîvânu Lugâti't-Türk'tür. Dîvânu Lugâti't-Türk, Türkçenin tarihî dönemlerindeki eserleri arasında üzerinde en çok çalışılmış eserlerin başında gelir. Eserin Türk dili ve edebiyatı, geniş manada, Türk kültürünün akla gelebilecek her alanıyla ilgili çeşitli bilgiler içermesi, yapılan çalışmaların ne kadar önemli olduğunu ortaya koyar. Son yıllarda modern dil bilimi teorileri ve anlayışları ışığında ortaya konan incelemelerde esere yeni bakış açıları kazandırılmıştır. Bu çalışmada, dil bilimsel veriler ışığından eserde geçen 49 atasözü karşıtlık ilkesi doğrultusunda ele alınmaya çalışılmıştır. Karşıtlık ilkesine bağlı olarak kurgulanan bu atasözleri Gerçekçi (Kurallı-canonical) ve Metaforik (Kuralsız-non-canonical) başlıkları altında ele alınmıştır. Elde edilen sonuçlara göre Dîvânu Lugâti't-Türk'teki toplam atasözünün %18,7'si karşıtlık ilkesiyle bağlantılıdır, dolayısıyla eserdeki atasözlerinin yaklaşık beşte biri karşıtlık gösteren sözcük çiftleriyle oluşturulmuştur. Dîvânu Lugâti't-Türk'te karşıtlık ilkesine bağlı şekilde kurgulanmış 49 atasözünden %25'i Gerçekçi (Kurallı), %75'i ise Metaforik (Kuralsız) kullanımlardan meydana gelmiştir. Bu oranlar, Dîvânu Lugâti't-Türk'teki atasözlerinin metaforik anlatımının ağır bastığını ve derin anlamlar içerdiğini ispat etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti, karşıtlık, atasözleri

Proverbs based on the principle of the antonymy in Dıwan Lugat al-Turk

Öz

Dıwan Lugat al-Turk, besides being a work that sheds light on the period in which it was written, is also a unique source in terms of giving information about some features of Turkish culture in the past. Proverbs, which give information about the past of the Turkish way of thinking, also play an important role as a cultural transmitter in shaping the future. When it comes to proverbs in the history of Turkish language, the first source that comes to mind is, undoubtedly, Dıwan Lugat al-Turk. Dıwan Lugat al-Turk, is one of the most studied works among the works of the historical period of Turkish. The fact that the work contains various information about Turkish language and literature, in a broad sense, every conceivable field of Turkish culture, reveals how important the studies are. In recent years, new perspectives have been brought to the work in the studies put forward in the light of modern linguistic theories and understandings. In this study, 49 proverbs in the work have been tried to be discussed in the light of linguistic data, in line with the principle of antonymy. These proverbs, which are constructed according to the principle of antonymy, have been tried to be discussed under the titles of Realistic/Canonical and Metaphoric/non-canonical. According to the results obtained, 18.7% of the total proverbs in Dıwan Lugat al-Turk are related to the principle of antonymy, so about one-fifth of the proverbs in the work are formed with pairs of words that show antonymy. Of the 49 proverbs in Dıwan Lugat al-Turk, which were constructed according to the principle of opposition, 25% were Realistic (canonical) and 75% were metaphorical (non-canonical).

Anahtar Kelimeler

Dıwan Lugat al-Turk, antonymy, proverbs

Kaynakça

• Ahanov, K. (2013). Dil Bilimin Esasları, çev.: Murat Ceritoğlu, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (2006). Anlambilim. Ankara: Engin.................................
• Akşehirli, S. (2015). "Yapısal Karşıtlık Tetikleyicileri ve Söylemsel Karşıtlıklar". Sakarya Üniversitesi, 28. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Kitapçığı, editör: Firdevs Karahan, Ankara: Ayrıntı Basım ve Yayın, s. 243-260.
• Akşehirli, S. (2018). "Türkçede Bağımlı Karşıt Anlamlılık". Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 4 (1): 41-60.
• Atlı, S. (2019). "Dîvânu Lugâti't-Türk'teki Atasözleri Üzerine Yapılan Bir Çalışma: Abdülahad Nuri ve Atalar Sözü", MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (3): 2243-2279.
• Charles, W.G.-Miller, G. (1989). "Context of Antonymous Adjectives". Applied Psychology, 10 (3): 357-375.
• Cruse, D.A. (2006). A Glossary of Semantics and Pragmatics. England: Edinburg University Press.
• Crystal, D. (2003). A Dictionary of Linguistics&Poetics. USA: Blackwell Publishing.
• Dinar, T. (2018). Türkiye Türkçesinde Söz İçi Karşıtlık. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Elmas, N. (2010). "Cahit Sıtkı Tarancı'nın Şiir Estetiğinde Karşıtlık ve Karşılaştırma Tekniği", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. X, S. 1: 35-48.
• Ercilasun, A.B.-Akkoyunlu, Z. (2014). Kaşgarlı Mahmud-Divanu Lugati't-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A.B. (2020). Divanu Lugati't-Türk'teki Şiirler ve Atasözleri. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Günay, D. (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual.
• Jones, S. (2002). Antonymy: A Corpus-based Approach. London: Routledge.
• Karaağaç, G. (2013). Anlam-Anlam Bilimi ve İletişim. İstanbul: Kesit.
• Karabeyoğlu, A.R. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Savlar ve Kültürel Kavramlaştırma, İstanbul: Kesit.
• Korkmaz, H. (2007). Divânü Lûgat-it-Türk’teki Atasözlerinin Anlambilimsel Açıdan İncelenmesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
• Lyons, J. (1977). Semantics, Volume I. Cambridge: Cambridge University Press.
• Murphy, M.L. (2003). Semantic Relations and the Lexicon Antonymy, Synonymy and Other Paradigms. New York: Cambridge University Press.
• Nalbant, M.V. (2016). "IX.-XI. Yüzyıllar Arası Türk Dünyası Atasözleri Üzerine Bir Değerlendirme", Dil Bilimleri Kültür ve Edebiyat, editörler: Mustafa Sarıca-Bedri Sarıca, Denizli: Padam.
• Sağlık, G. S. (2008). "Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Karşıtlıklar", Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, Editör: F. Sema Barutçu ÖZÖNDER, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 353-361.
• Sakaoğlu, S. (1999). "Dîvânü Lûgati't-Türk'teki Atasözlerinin Anadolu'daki İzleri", Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara: Türksoy: 36-46.
• Sazak, Ş. (2020). "Türkiye Türkçesinde Karşıtlık İşlevli Söz Dizimsel Yapılar". Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, vol. 9, issue 22: 120-155.
• Sertkaya, O.F. (1983). "Eski Türk Atasözleri Üzerine", Şükrü Elçin Armağanı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi: 275-291.
• Üstüner, A. (1989). Karahanlıca ve Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinde Deyimler, Atasözleri ve Kısa Hikâyeler, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Yaylagül, Ö. (2006). "Dīvānu Lūgāti't-Türk'teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3 (1): 77-88.
• Yaylagül, Ö. (2009). "Göstergebilim Açısından Divanu Lugati't-Türk", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, vol. 2/6: 690-698.
• Yaylagül, Ö. (2010). "Dîvânu Lugâti't-Türk'te Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar", Millî Folklor, S. 85: 112-121.
• Yıldız, A. (2004). "Seci Kavramı ve Secinin Dîvânu Lugâti't-Türk'te Yer Alan Savlarda İncelenmesi", Millî Folklor, S. 64: 107-122.
• Yunusoğlu, M.K. (2008). "Dîvânu Lugâti’t- Türk’te Metafor ve Metonimi", editör: Sema Barutçu-Özönder, Kâşgarlı Mahmûd Kitabı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı: 341-352.