Türk Lügatini farklı sözlük türleri ile karşılaştırma ve düzenleme denemesi

Yıl 2021, Sayı: 24, 403 - 430, 21.09.2021

Bekir Sarıkaya

https://doi.org/10.29000/rumelide.990146

Öz

Hüseyin Kazım Kadrȋ, Türk Lügatini geniş hacimli bir sözlük olarak hazırlamıştır. Kökenbilim, mukayese ve edebi örnekler içerir. Örneklerin edebi ve seçkin olması, başka sözlüklerde olmayan kelimelerin, deyimlerin, tanımların ve çeşitliliğin bulunması araştırmacılar tarafından vurgulanan ve sözlüğün beğenilen özellikleridir. Öte yandan örneklerin dikkatsiz ve yanlış yazımı, bazı lehçelerle ilgili eksik ve yanlış bilgilerin bulunması, sözlük tekniği bakımından zayıf olması vb. durumlar sözlükbilimi açısından yerilmesine sebep olmuştur. Sözlük üzerine son zamanlarda çalışılmaya başlanmış, tezler yapılmıştır. Sözlüğün basımı 2010 yılında TDK’nin gündemine girmiş, fakat kayda değer bir sonuç çıkmamıştır. Geniş hacimli eserler önce doğru okunuşu/şekli ile ortaya konmalı, sözlükbilimi tekniği bilgisayar ortamında uygulanmalı ve sözlük kullanıcılarının isteğine göre de eser okuyucusuyla buluşmalıdır. Bu çalışmada Türk Lügatinden örnek olarak alınan kelimeler; genel sözlük, etimoloji sözlüğü, lehçebilim sözlüğü, deyim ve atasözleri sözlüğü vb. sözlüklerdeki kelimelerle madde başı ve iç madde yönünden karşılaştırılmıştır. Karşılaştırmada araştırmacıların sözlük üzerine yaptığı olumlu ve olumsuz tenkitler de dikkate alınmıştır. Sözlükbilimcilerin dikkati ve gayretiyle bu eserdeki eksiklerin giderilmesinin ve yanlışların düzeltilmesinin mümkün olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Veritabanı geniş olan bu sözlüğün sözvarlığı, sözlükbilim tekniğine göre, farklı dizimler ile düzenlenip kullanıcıya sunulduğu takdirde, kolay kullanımlı bir sözlük ortaya konmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk Lügati, sözlükbilimi, lehçe, sözcükbirim, dizgi deneme

The comparison of Türk Lügati dictionary with different types of dictionaries and an attempt on ıts arrangement

Öz

Hüseyin Kazım Kadrȋ prepared the Türk Lügati as an extremely detailed dictionary. This dictionary contains etymology, comparison and literary examples. The existence of literary and distinguished examples, the presence of more diverse words, idioms and definitions than other dictionaries are the features of the dictionary that are emphasized and appreciated by researchers. On the other hand, features such as careless and inaccurate spelling of the examples, the presence of incomplete and incorrect information about some dialects and poor dictionary technique are the features that cause them to be criticized in terms of lexicology. Studies on the dictionary have been started recently and theses have been written. The publication of the dictionary has been included in the working plans of the TDK in 2010, but no significant results could be obtained. Large-volume works should be presented with the correct reading and form, the lexicography technique should be applied in the computer environment and should be presented with different printing forms according to the user of the dictionary. In this study, some sample words taken from the Türk Lügati are compared with the same words taken from general dictionaries, etymology dictionaries, dialect science dictionaries, idioms and proverbs dictionaries. In the comparison, the positive and negative criticisms of the researchers on the dictionary were also taken into consideration. It is possible to correct the deficiencies and mistakes in this work with the attention and effort of lexicographers. The vocabulary of this large-volume, database-wide dictionary should be presented to the user with different syntax according to lexicology technique. Thus, it will become an easy-to-use dictionary.

Anahtar Kelimeler

Türk Lügati, lexeme unit, dialect, lexical unit, typesetting essay

Kaynakça

• Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK.
• Aksoy, Ömer A. (1993) Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, C. I, 7. baskı. İstanbul: İnkılap.
• Aksoy, Ömer A. (1989) Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, C. II, 5. baskı. İstanbul: İnkılap.
• Ateş, M. (2017). Eser-i Şevket Transkripsiyonlu Metin İnceleme [452 s. – 572 s.] Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Devellioğlu, F. (1988). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın.
• Ercilasun, A. B. (1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ercilasun, A. B. (1999). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü Üzerine: Uluslar Arası Sözlük Bilimi Sempozyumu Gazimagosa. [Demir N. ve Yılmaz E. (tarihsiz). Uluslar Arası Sözlük Bilimi Sempozyumu Bildirileri, 2. baskı. Ankara: Hacettepe Yayıncılık. 77-81’dan alınmıştır.]
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. baskı. Ankara: Bizim Büro Basım evi.
• Görel, Ö. (2019). Türk Lügati'nde "Dal" maddesi (Metin-dizinler-sözlük). Afyon Kocatepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Günaydın, A. (2017). Ali Şir Nevâyî’nin Dîvânlarında İnsan Görünümleri. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı.
• Hüseyin Kazım Kadrȋ. (1927). Türk Lügati, Türk Dillerinin İştikakı ve Edebi Lügatleri, I. İstanbul: Devlet Matbaası.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyâzî Nevâyî'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (El-Lugatu‘n-Neva’iyye ve‘l-İstişhadatu‘l-Cagata’iyye). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Menınskı, Franciscus à Mesgnien, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae, Simurg Yay., İstanbul 2000.
• Mütercim Asım Efendi. (2009). Burhan-ı Katı. (Hazırlayanlar: Mürsel Öztürk & Derya Örs). Ankara: TDK.
• Öbek, A. İ. (2009). Tarihî Türk Sözlükçülüğünde Dönüm Noktası: [Büyük] Türk Lügatı. Journal of Turkish Studies.
• Somuncu, M. (2020). “Ötüken Türkçe Sözlük‛ün Sözlükbilimi Yöntemlerine Göre İncelenmesi, Kesit Akademi Dergisi, 6 (24): 204-223. http://dx.doi.org/10.29228/kesit.44871
• Şemseddȋn Sȃmȋ (2015). Kȃmȗs-i Türkȋ. İstanbul: Çağrı Yayınları. [Dersaadet: İkdam Matbaası. 1317]
• Yavuzaslan, P. (2009). Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem.