Seçili metinler bağlamında 15. yüzyıl tekke şiirinden örnek tasavvufî deyimler ile Allah, dünya, mürşit, derviş, ilahi aşk, masiva, tekke ve nefis kavramlarını ifade eden kelime ve kelime grupları

Yıl 2021, Sayı: 24, 771 - 792, 21.09.2021

Büşra Karasu

https://doi.org/10.29000/rumelide.990196

Öz

Türk kültürüne Arap ve Fars medeniyetlerinin tesiriyle girmiş olan tasavvuf, hemen hemen her alanda olduğu gibi edebiyatta da etkili olmuştur. Asırlar boyu kaleme alınan eserlerin büyük çoğunluğu kimi doğrudan kimi de dolaylı olmak üzere tasavvufî düşüncenin tesiri altında kalmıştır. Türkler arasında tasavvufî düşüncesinin gelişiminde tarih boyunca birçok önemli isim etkili olmuştur. Pîr-i Türkistan namıyla anılıp Yeseviyye tarikatının kurucusu olan Hoca Ahmed Yesevî bunlar arasındaki öncü şahsiyetlerdendir. Orta Asya’da tasavvufun teşekkülünde önemli bir rol üstlenen Ahmed Yesevî, birçok derviş yetiştirmiştir. Bu dervişler Anadolu’ya gelerek burada tasavvufun tekkeler vasıtasıyla yayılmasını sağlamışlardır. Dervişlerin hoşgörü, müsamaha, barış ve esenlik gibi kimi kavramları içeren söylemleri Türk halkına can suyu olmuştur. Böylelikle Yesevi dervişleri ve sonrasında Mevlana gibi farklı coğrafyalardan gelip Anadolu’da tasavvufî düşüncenin etkili olmasını sağlayan isimlerle birlikte Türk halkının tasavvufa teveccühü artmıştır. Sonrasında da bu düşünce sistemi, asırlar boyu Anadolu halkının dimağında yer edinmiştir. 15. yüzyıl da tasavvufun etkin olduğu dönemlerdendir. Bu yüzyılda çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bunlar arasında tasavvufî nitelikli olanlar da önemli bir yekûn tutmaktadır. Çalışmamızda öncelikle genel manada tasavvuftan, 15. yüzyıl Tekke şiiri ve kavramlar ile deyimlerin kullanılışından bahsedilecektir. Ardından bu dönemde yazılmış eserler arasından seçmiş olduğumuz Kemâl Ümmî, Eşrefoğlu Rûmî, Kaygusuz Abdâl ve Dede Ömer Rûşenî divanları ile Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n-necât (Mevlid)ı, Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz Tercümesi, Hatiboğlu’nun Bahrü’l-Hakâyık’ı, Şeyh Eşref’in Nasîhat-nâme’si ve Gülşenî-i Saruhânî’nin Râz-nâme’si bağlamında bu dönem Tekke edebiyatında tasavvufî mana içeren deyimler ile Allah, dünya, mürşit, derviş, ilahi aşk, masiva, tekke ve nefis kavramlarını ifade eden kelime ve kelime grupları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

tekke, tasavvuf, deyim, terim, kavram

In the context of selected texts sample mystical idioms from 15th century Tekke poetry and the words and phrases that express the concepts of Allah, the world, the guide, the dervish, the divine love, the masiva, the lodge and the nafs

Öz

Sufism, which has entered Turkish culture with the influence of Arab and Persian civilizations, has been influential in literature as well as in almost every field. The majority of the works written for centuries have been under the influence of mystical thought, some directly and some indirectly. Many important names have been influential in the development of mystical thought among Turks throughout history. Hodja Ahmed Yesevi, known as Pîr-i Türkistan and the founder of the Yeseviyye sect, is the leading figure among them. Ahmed Yesevi, who played an important role in the formation of Sufism in Central Asia, trained many dervishes. These dervishes came to Anatolia and ensured the spread of sufism here by means of lodges. The discourses of the dervishes, which include some concepts such as tolerance, peace and well-being, revived Turkish people. Thus, the Turkish people's favor towards sufism increased with the names of Yesevi dervishes and later Mevlana, who came from different geographies and enabled sufi thought to be effective in Anatolia. Afterwards, this system of thought has taken its place in the minds of the Anatolian people for centuries. The 15th century is also one of the periods when sufism was active. In this century, many works were written. Among them, the sufi-qualified ones hold an important part. In our study will be mentioned sufism in general, the 15th century Tekke poem and the use of the concept and idioms. Then, the idioms containing mystical meanings in Tekke literature of this period in the context of the divans of Kemâl Ümmî, Eşrefoğlu Rûmî, Kaygusuz Abdâl and Dede Ömer Rûşenî, which we have selected among the works written in this period, as well as the Vesiletü'n-necât (Mevlid) of Süleyman Çelebi, the Translation of Gülşen-i Râz by Elvân-ı Şirâzî, Hatiboğlu’s Bahrü'l-Hakâyık, Şeyh Eşref’s Nasîhat-nâme and Gülşenî-i Saruhânî's Râz-nâme the words and phrases that express the concepts of Allah, the world, the guide, the dervish, the divine love, the masiva, the lodge and the nafs will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

lodge, mysticism, idiom, term, concept

Kaynakça

• Aksoy, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ay, Mahmut - Erdem, Engin (2019). İlahiyat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Grafiker.
• Bankır, Mehmet Malik (1997).Gülşen-i Râz (Gramer-Metin-Gramatikal İndeks), Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 1997.
• Baydar, Arzu Sema Ertane ve Turgut Baydar (2001). “Türkiye Türkçesinde Kelime Grupları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S. 16.
• Bilgin, A. Azmi (2011). “Tekke Edebiyatı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 40.
• Bilgin, A. Azmi (2007). “Türk Tasavvuf Edebiyatı Literatürü”. Türkiyat Araştırmaları Literatür Dergisi. C. 5, S. 10.
• Bilgin, A. Azmi (2016). Türk Tasavvuf Edebiyatı Makaleleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cebecioğlu, Ethem (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber.
• Çelebioğlu, Amil (1999). Türk Edebiyatı’nda Mesnevi (XV. Yy.’a Kadar), İstanbul: Kitabevi.
• Demirli, Ekrem (2018). Şair Sûfîler Mevlana, Yunus Emre ve Niyazî-i Mısrî Üzerine İncelemeler. İstanbul: Sufi Kitap.
• Devellioğlu, Ferit (2009). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın.
• Dinî Kavramlar Sözlüğü. (Hazırlayan: İsmail Karagöz), (2017). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Erarslan, Kemal (1989). “Ahmed Yesevi”, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2.
• Güneş, Mustafa (2006). İznikli Eşrefoğlu Rûmî’nin Hayatı Eserleri ve Dîvânı. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• Güzel, Abdurrahman (2012). Dinî - Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ.
• http://lugatim.com/ .....................................................
• https://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/ ............................................
• https://sozluk.gov.tr/........................................................
• İnalcık, Halil (çev. İbrahim Kalın) (2004). “İstanbul: Bir İslâm Şehri”. Marife. S. 2, s. 309-325.
• Kanar, Mehmet (2011). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say.
• Kara, Mustafa (2011). “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 40.
• Karasu, Büşra (2018). “15. Yüzyıl Tekke Şiirinde Tasavvuf Terimleri”. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Kâşânî, Abdürrezzak (Çev: Ekrem Demirli) (2015). Tasavvuf Sözlüğü. İstanbul: İz.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. (ed. Zafer Erginli) (2006). Trabzon: Kalem Yayınevi.
• Mütercim Âsım Efendi. (haz: Mürsel Öztürk - Derya Örs) (2009). Burhân-ı Katı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mütercim Âsım Efendi. (nşr. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi). (2013-2014). El-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsu’l-Muhît. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• http://www.kamus.yek.gov.tr/ ..........................................
• Öngören, Reşat (2010). “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.39.
• Pala, İskender (2018). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı.
• Parlatır, İsmail (2007). Atasözleri ve Deyimler. Ankara: Yargı.
• Pehlivan, Elif (2001). “Nasihat-nâme Şeyh Eşref b. Ahmed”. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Pekolcay, Necla (1981). İslâmî Türk Edebiyatı 1. İstanbul: Dergâh.
• Pekolcay, Necla (2016). Mevlid Süleyman Çelebi. İstanbul: Dergâh.
• Sever, Mustafa (2016). Dîvân-ı Kaygusuz Abdal. Ankara: Helke.
• Steingass, F. A. (1998). Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut, Lenanon.
• Şemseddin Sami (2007). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı.
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2015). “Manzum Metinler Işığında Bir Kalender Dervişinin Profili”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 10/8 Spring.
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2016). Osmanlı Şiiri Kılavuzu 1. İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi.
• Şimşek, Selami (2017). Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Litera.
• Tanman, M. Baha - Parlak, Sevgi (2011). “Tekke”. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 40.
• Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü (TEBDİZ).
• Tavukçu, Orhan Kemal (2020). Dede Ömer Rûşenî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Topaloğlu, Bekir (1989). “Allah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 2.
• Türk, Vahit (1987). “Hatiboğlu’nun Bahrü’l-Hakayık’ı”. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Uçar, İlhan (2010). “Türkçede Eş Anlamlılık ve Eski Anadolu Türkçesi Tıp Yazmalarında Eş Anlamlı Kelime Kullanımı”. Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks. Vol. 2, No.1.
• Uludağ, Süleyman (2003). “Masiva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 28.
• Uludağ, Süleyman (2010). “Şürb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 39.
• Uludağ, Süleyman (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı.
• Uzun, Mustafa İsmet (2003). “Mecaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 28.
• Yavuzer, Hayati (1997). Kemâl Ümmî Dîvânı İnceleme-Metin. Doktora Tezi. Ankara Gazi Üniversitesi.
• Yavuzer, Hayati (2008). Kemâl Ümmî Dîvânı İnceleme - Metin. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi: 3.
• Yazıcı, Tahsin (1994). “Derviş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 9.
• Yıldırımer, Mestan (2012). Gülşenî-i Saruhânî Râz-nâme (Makâlât-ı Gülşenî) Sırlar Kitabı. İstanbul: Büyüyenay.
• Yılmaz, Mehmet (2013). Kültürümüzde Ayet ve Hadisler. İstanbul: Kesit.