Mukaddimetü'l-Edeb'in Yozgat nüshasinda ikilemeler

Yıl 2021, Sayı: 24, 431 - 441, 21.09.2021

Serkan Cihan

https://doi.org/10.29000/rumelide.995314

Öz

İkilemeler, aynı anlamda, yakın anlamda, zıt anlamda ve biri anlamlı, diğeri tek başına anlam ifade etmeyen iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle kurulan ve Eski Türkçeden beri dilimizde çok sık başvurulan anlatım biçimlerinden birisidir. Orhun Yazıtları ve Uygur metinlerinde de çok sık kullanılan bu ifade biçimi, Karahanlı ve Harezm Türkçesi metinlerinde de fazlasıyla karşımıza çıkmaktadır. İkilemelerin eski metinlerde bu denli çok kullanılması, araştırmacıların da dikkatini çekmiş ve ikilemeler üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların ilki Karl Foy'un 1989 yılında kaleme aldığı 'Studien Zur Osmanischen Syntax, Das Handiadyoin und die Wortfolge ana baba' adlı makaledir. Bu çalışmadan sonra literatürümüzde ikilemeler, anlam, kuruluş yapısı, cümledeki işlevi gibi birçok yönden ele alınmış ve incelenmiştir. Mukaddimetü'l-Edeb, Zemahşerî’nin eldeki verilerle 1128-1144 yılları arasında yazmış olduğunu tahmin ettiğimiz, Harezm Türkçesi dil malzemesini barındıran dönemin önemli eserlerinden biridir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime haznesine sahip olan eser, Türkçede kullanılan farklı ifade biçimlerini barındırması itibarıyla da önemlidir. Çalışmamızın konusunu, bu ifade biçimlerinden biri olan ikilemeler oluşturacaktır. Bu çalışmada Mukaddimetü'l-Edeb'in en eski ve kapsamlı nüshalarından biri olan Yozgat nüshasında tespit edilen ikilemeler, zaman zaman Harezm döneminde yazılan diğer metinlerle de karşılaştırılarak anlam ve kuruluş yapısı bakımından incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü, Zemahşerî, Harezm Türkçesi, ikileme, yineleme

Reduplications in Mukaddimetü'l-Edeb's Yozgat copy

Öz

Reduplications are the combination of two or more words that have the same meaning, close meaning, opposite meaning and one meaningful and the other meaningless on its own and it's one of the most frequently used expressions in our language since Old Turkish. This form of expression, which is frequently used in Orkhon Inscriptions and Uyghur texts, it's also constantly encountered in Karakhanid and Khwarezm Turkish texts. The widespread use of reduplications in ancient texts has attracted the attention of researchers and many studies have been done on reduplications. The first of these studies is the article 'Studien Zur Osmanischen Syntax, Das Handiadyoin und die Wortfolge ana baba' written by Karl Foy in 1989. After this study, reduplications in our literature have been discussed and studied in many ways such as meaning, organizational structure, and function in the sentence. Mukaddimetü'l-Edeb is one of the important works of the period that contains the language material of Khwarezm Turkish, which we guess with the available data that Zamakhshari wrote it between 1128-1144. The work which has the richest word types of the Middle Turkish period after Dîvânu Lugâti't-Türk is also very important in terms of containing different forms of expression used in Turkish. The subject of our study will be reduplications which is one of these forms of expression. In this study, the reduplications determined in Yozgat copy of Mukaddimetü'l-Edeb which is one of the oldest and extensive copies will be examined in terms of meaning and organizational structure from time to time compared with other texts written in the Khwarezm period.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü, Zamakhshari, Khwarezm Turkish, reduplication, reiteration

Kaynakça

• Ata, Aysu (1997), Úıãaãü’l-EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları) II Dizin, Ankara: TDK.
• Ata, Aysu (2014), Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Ankara: AÜY.
• Cihan, Serkan (2021), Mukaddimetü'l-Edeb (Yozgat Nüshasi)-(Giriş, Metin, Notlar, Sözlük-Dizin) (yayımlanmamış doktora tezi), Hacettepe Üni., Ankara.
• Çağatay, Saadet (1942), “Uygurcada Hendiadyoinler”, DTCF Yıllık Çalışmalar Dergisi, S. 1, s. 29-66.
• Derleme Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, 26.08.2021, 11.24.
• Durgut, Hüseyin (2004), “Türkiye Türkçesinde İkilemelerde Kalan Arkaik Kelimeler”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, C. 1, s. 805-814.
• Eckmann, Janos (2014), Nehcü’l-FerÀdìs UştmaòlarnıÆ Açuq Yolı Maómÿd Bin èAlì, (Yay. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar / Dizin-Sözlük Aysu Ata), Ankara: TDK.
• Erdem, M. Dursun (2005), “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”, Bilig / Türk Dünyası Bilimler Dergisi, S. 33, s. 189-225.
• Güncel Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr, 26.08.2021, 15.59.
• Hatiboğlu, Vecihe (1981), Türk Dilinde İkileme, Ankara Üni. Basımevi, Ankara.
• Korkmaz, Zeynep (2014), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: TDK.
• Ölmez, Zuhal Kargı (1997), “Kutadgu Bilig'de İkilemeler (1)”, Türk Dilleri Araştırmaları 7, s. 19.
• Sen, Serkan (2002), Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
• Toprak, Funda (2005), “Harezm Türkçesinde İkilemeler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, c. 5, S. 2, s. 277-292.
• Yüce, Nuri (2006), “Mukaddimetü'l-Edeb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 31, s. 120-121, İstanbul.