Ötün - eyleminin kökeni ve tarihi Türk lehçelerindeki türevleri üzerine

Yıl 2021, Sayı: 24, 442 - 455, 21.09.2021

Berker Keskin

https://doi.org/10.29000/rumelide.995321

Öz

Temel olarak “arz etmek, ricada bulunmak, istemek” anlamlarına sahip olan ötün- eylemi, Eski Türkçe dönemi metinlerinden itibaren karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Eski Uygur Türkçesinde çeşitli türevleriyle birlikte eylemin kullanım sıklığının arttığı görülür, ancak tüm tarihi Türk lehçelerinde bunu bulabildiğimiz gibi çağdaş Türk lehçelerinin önemli bir kısmında da hâlâ varlığını korumaktadır. Eylemin kök halinde olmadığı açıktır ve bu sebeple yapısı hakkında pek çok görüş ortaya konmuştur. Bununla birlikte konu hakkında henüz bir fikir birliği bulunmamaktadır. Benim bu çalışmadaki amacım, öncelikle eylemin tarihi lehçelerdeki durumunu sorgulamak ve ardından çağdaş lehçelerdeki varlığını göstermektir. Eylemin kökeni hakkında bugüne kadar yapılan açıklamaları bir araya getirerek genel durumu sundum ve mevcut verilerden hareketle kökün ne olabileceği hakkında belli bir değerlendirmede bulundum. Son olarak, ortaya koyduğum bu eylem kökünün tarihi Türk lehçelerinde hangi türevlere sahip olduğunu örnekleriyle birlikte açıkladım.

Anahtar Kelimeler

Ötünmäk, köken bilgisi, Türk dili tarihi, tarihi Türk lehçeleri

On the origin of the verb ötün - and its derivatives in the historical Turkish dialects

Öz

The verb ötün-, which basically means “to submit, to request, to ask”, has been encountered in the texts since the Old Turkish period. Especially in the Old Uyghur Turkish, it is seen that the frequency of use of the verb with its various derivatives increased, but we can find it in all historical Turkish dialects, and it still maintains its existence in a significant part of modern Turkish dialects. It is clear that the verb is not in the form of a base, and for this reason, various views have been put forward about its structure. However, there is no consensus on the subject yet. In this study, first of all, I aim to question the status of the verb in the historical dialects and then show its existence in the modern dialects. I have brought together the explanations made so far about the verb base and presented the common theme. Then, based on the existing data I have examined what the verb base might be. Finally, I have explained the derivatives of this verb base in the historical dialects of Turkish with examples.

Anahtar Kelimeler

Ötünmäk, etymology, history of Turkish Language, historical Turkish dialects

Kaynakça

• Al-Turk, G. A. (2012). Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ fī Luġatit’t-Türk we’l-Kıfçāḳ Üzerine Dil İncelemesi. Unpublished PhD. Thesis. Gazi University, Institute of Social Sciences, Department of Turkish Language and Literature. Ankara.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki. Atebetü’l-Hakayık. 3rd Edition. Ankara: TDK.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk Şiiri. 4th Edition. Ankara: TTK.
• Arat, R. R. (2008). Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. 2nd Edition. Istanbul: Kabalcı.
• Ata, A. (1997). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I-II. Ankara: TDK.
• Aydemir, H. (2010). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen Fakultät der Georg-August-Universität Göttingen. Göttingen.
• Bang-Kaup, W. (1931). Manichäische Erzähler. Le Muséon 44, 1-36. [Reprint: Bang-Kaup, W. (1977). Manichäische Erzähler. In Geo Widengren (Ed.), Der Manichäismus (pp. 260-286). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.]
• Baskakova, N. A. (1958). Karakalpaksko-russkij slovar’. Moskva: Gosudarstvennoje izdatel’stvo inostrannyx i nacional’nyx slovarej.
• Baskakova, N. A. (1968). Turkmensko-russkij slovar’. Moskva: Sovetskaja enciklopedija.
• Bawden, C. (1997). Mongolian-English Dictionary. London and New York: Kegan Paul International.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). Unpublished PhD. Thesis. Istanbul University, Institute of Social Sciences, Department of Turkish Language and Literature. Istanbul.
• Borovkova, A. K. (1959). Uzbeksko-russkij slovar’. Moskva: Gosudarstvennoje izdatel’stvo inostrannyx i nacional'nyx slovarej.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Istanbul: TDK.
• Cin, A. (2011). Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi, Ali’nin Kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: TDK.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Cleaves, F. W. (1950). The Sino-Mongolian Inscription of 1335 in Memory of Chang Ying-Jui. Harvard Journal of Asiatic Studies 13(1/2), 1-131.
• Cleaves, F. W. (1953). The Mongolian Documents in the Musée de Téhéran. Harvard Journal of Asiatic Studies 16(1/2), 1-107.
• Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede Fiiller. Kocaeli: Umuttepe.
• Dilçin, C. (1991). Mes’ūd bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahar İnceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Band II. Wiesbaden: Franz Steiner.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• Ercilasun, A.B. and Z. Akkoyunlu (2014). Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Istanbul: Dergâh.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. Turcologica VII. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Gabain, A. v. (1950). Alttürkische Grammatik. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: TDK.
• Haenisch, E. (1931). Wörterbuch zu Manghol un Niuca Tobca’an (Yüan-Ch’ao Pi-shi) Geheime Geschichte der Mongolen. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası. (Transl. Ece Korkut, İsmet Birkan). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: XI. Ankara: Simurg.
• Judaxin, K. K. (1985). Kirgizsko-russkij slovar’ I-II. Moskva: Sovetskaja enciklopedija.
• Kaçalin, M. S. (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: TDK.
• Kara, G. and P. Zieme (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. BT VII. Berlin: Akademie Verlag.
• Kargı Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han. Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: III. Ankara: Simurg.
• Kasai, Y. (2008). Die uigurischen buddhistischen Kolophone. BT XXVI. Turnhout: Brepols.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK.
• Le Coq, A. v. (1909). Ein christliches und ein manichäisches Manuskriptfragment in türkischer Sprache aus Turfan (Chinesisch-Turkistan). Sitzungsberichte der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften XLVIII, 1202-1218.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California.
• Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road. BT XLVI. Turnhout: Brepols.
• Mostaert, A. (1977). Le Matériel Mongol du Houa I I IU 華夷譯語 de Houng-ou (1389). Igor de Rachewiltz, Anthony Schönbaum (Eds.). Mélanges Chinois et Bouddhiques Vol. XVIII. Bruxelles: Institut Belge des Hautes études Chinoises.
• Nadaljaev et al. (1969). Drevnetjurkskij slovar’. Leningrad: Nauka.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Transl. İklil Kurban). Ankara: TDK.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 65(2), 243-311.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: TDK.
• Özertural, Z. and M. Knüppel (2005). Zu den Eigennamen im Fragment einer manichäisch-türkischen Buddhavita. Studia Etymologica Cracoviensia X, 123-139.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: TDK.
• Poppe, N. (1956). The Mongolian Affricates *č and *ʒ. Central Asiatic Journal 2/3, 204-215.
• Poppe, N. (1960). Vergleichende Grammatik der Altaischen Sprachen, Teil 1 Vergleichende Lautlehre. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ramstedt, G. J. (1903). Das schriftmongolische und die Urgamundart phonetisch verglichen. Journal de la Société Finno-Ougrienne 21(2), 1-56.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. VdSUA 34. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Sevortjan, E. V. (1974). Ètimologičeskij slovar´ tjurkskih jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na glasnye. Moskva: Nauka.
• Shnitnikov, B. N. (1966). Kazakh-English Dictionary. London-The Hauge-Paris: Mouton & Co.
• Shōgaito, M. (2008). Uighur Abhidharma Texts: A Philological Study. Kyoto: Shoukadoh.
• Skvorcova, M. I. (1982). Čuvašsko-russkij slovar’. Moskva: Russkij jazyk.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Unpublished Master Thesis. Ondokuz Mayıs University, Institute of Social Sciences, Department of Turkish Language and Literature. Samsun. Tarama Sözlüğü I-VIII (1995). 3rd Edition. Ankara: TDK.
• Tekin, Ş. (2002). Eski Türkçe. In Türk Dünyası El Kitabı İkinci Cilt: Dil-Kültür-Sanat (pp. 69-119). 3rd Edition. Ankara: TKAE.
• Tekin, Ş. (2019a). Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh). 2nd Edition. Ankara: TDK.
• Tekin, Ş. (2019b). Uygurca Metinler II Maytrısimit. Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma. Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: TDK.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. 3rd Edition. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: IX. Istanbul.
• Topaloğlu, A. (1976). XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış “Satır-Arası” Kur’an Tercümesi. Istanbul: Devlet Kitapları.
• Toparlı, R. et al. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK.
• Tulum, M. M. (2015). Geçmişten Günümüze öykün- Fiili Üzerine. In A. Azmi Bilgin et al. (Eds.), XI. Milli Türkoloji Kongresi (11-13 Kasım 2014) Bildirileri Vol. I (pp. 469-475). Istanbul: Istanbul Büyükşehir Belediyesi. Tumurtogoo, D. (2010). Mongolian Monuments in ’Phags-pa Script. Taipei: Institute of Linguistics, Academia Sinica. Türkçe Sözlük (2011). 11th Edition. Ankara: TDK. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-VI (2019). Jointed 4th Edition. Ankara: TDK.
• Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler ve Türkçe-Moğolca Ses Denklikleri. Unpublished PhD. Thesis. Marmara University, Institute of Turkic Studies, Department of Turkish Language and Literature. Istanbul.
• Vásáry, I. (1995). Mongolian Impact on the Terminology of the Documents of the Golden Horde. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XLVIII (3), 479-485.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch-Deutsch-Türkisch). Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. 3rd Edition. Ankara: TDK.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. BT XIII. Berlin: Akademie Verlag.
• Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur. Vorworte und das erste Buch. Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarnaprabhāsottamasūtra). BT XVIII. Turnhout: Brepols.