Bir Halvetî eseri olan Vesile-nâme’nin dil incelemesi

Yıl 2021, Sayı: 24, 487 - 497, 21.09.2021

Feriştah Funda Arı

https://doi.org/10.29000/rumelide.995353

Öz

Dil, insanla birlikte ortaya çıkmış, onunla birlikte büyümüş, gelişmiş ve değişmiş, hatta dünyadaki pek çok dil de konuşucusuyla birlikte yok olmuştur. Bir milletin kültürü, o milletin diliyle yakından ilişkili ve milli kimliğin belirleyici unsurlarının başında gelir. Şeyhoğlu Derviş Osman tarafından yazılan Vesįle-nâme, 18. yüzyılda kullanılan Türkçenin, özellikle dönemin konuşma dilinin, daha iyi anlaşılabilmesine katkı sağlamak amacıyla dil incelemesi yapılmıştır. Vesįle-nâme adlı eser, Klâsik Osmanlı Türkçesi döneminin nesir türünde yazılmış, dinî-didaktik bir metindir. Eserin tespit edilen tek nüshası Koç Üniversitesi Dijital Koleksiyonlar bölümünde bulunmaktadır. Eserde Arapça ve Farsça kelime ve terkiplerin yanında, ayet ve hadisler de yer almaktadır. Ayrıca hikâyeler, atasözleri, deyimler ve metin genel itibariyle konuşma dili kullanılarak yazıldığı için sade ve akıcıdır. Genellikle damak uyumu görülmesine rağmen, aykırı durumlar da mevcuttur. 18. yüzyılda dudak uyumuna giren ve/veya girmeye başlayan sözcüklerin bulunması, Türkiye Türkçesine yönelen bir sürece girmeye başlamış olduğunun da göstergesi kabul edilebilir. İmla, ses bilgisi ve biçim bilgisi incelendiğinde oldukça zengin bir içeriğe sahip olan Vesįle-nâme, bugüne kadar çalışılmamıştır. Bu çalışmada Vesįle-nâme’nin dil incelemesi hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Vesįle-nâme, Osmanlı Türkçesi, Damak Uyumu, Dudak Uyumu, İmla (Yazım)

Linguistic analysis of Vesįle-nâme which is a work Halvetism

Öz

Language emerged with man, grew, developed and changed with him, and even many languages in the world disappeared with their speakers. The culture of a nation is closely related to the language of that nation and even comes first among the determining factors of national identity. Vesįle-nâme, written by Şeyhoğlu Derviş Osman, has been studied in order to contribute to a better understanding of the Turkish used in the 18th century, especially the spoken language of the period. Vesįle-nâme is a religious-didactic text written in the prose genre of the Classical Ottoman Turkish period. The only detected copy of the work is in Koç University Digital Collections department. In addition to Arabic and Persian words and compounds, verses and hadiths are also included in the work. In addition, the language of the text is simple and fluent, as religious stories, proverbs, idioms and text are generally written using colloquial language. Although palate harmony compatibility is generally observed, there are also contradictory situations. In the 18th century, the presence of words that entered into lip harmony and/or began to enter can be accepted as an indication that Turkey started to enter a process that turned to Turkish. Vesįle-name, which has a very rich content when examined in terms of spelling, phonetics and morphology, has not been studied until today. In this study, it will be tried to give information about Vesįle-name's language analysis.

Anahtar Kelimeler

Vesįle-name, Ottoman Turkish, palate harmony, lip harmony, spelling

Kaynakça

• Akar, A. (2005). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim II. Ankara: TDK.
• Aksan D. ve diğerleri (1976). Sözcük Türleri I-II. Ankara: TDK ya 1. C. 149. Ankara: TDK. (1983) 2. C., 2. baskı, Ankara: TDK.
• Arat R. R. (Nisan 1955). “Türkçede Kelime ve Eklerin Yapısı”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: IV, S: 43.
• Aydın, E. (2019) Muĥammed bin Ĥüseyin Er-Revanî’nin Ĥilyet’ül-Mülûk Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin). (Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK.
• Bilgegil, K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt.
• Caferoğlu, A. (2001). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Alfa.
• Demir N. ve Yılmaz E. (2003). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker.
• Demir Y. ve Yılmaz E. (2002). “Osmanlı Türkçesi”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 11.
• Develi, H. (1995). XVII. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar. Ankara: TDK.
• Dizdaroğlu, H. (1963). Türkçe Fiiller. Ankara: TDK.
• Duman, M. (2004). “Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bazı Metinlerdeki Dil Uyumuna Aykırı Örnekler Üzerine”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, c.1.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca El Kitabı (Günay Karaağaç çev.). İstanbul: Kesit.
• Ediskun, H. (2017). Yeni Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi.
• Emre, A. C. (1945). Türk Dil Bilgisi: Türkçenin Bugünkü ve Geçmişteki Gelişmeleri Üzerine Gramer Denemesi. Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ.
• Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: TDK.
• Gökçe, A. (2009) “Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine Dudak Uyumu ve Ünsüz Uyumu”. Turkish Studies. Volume 4/3 Spring.
• Gülsevin, G. ve Boz E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi.
• Gülsevin, G., (2004). “Türkçede Sıra Dışı Ekler ve Eklerin Tasnif-Tanımlanma Sorunu Üzerine”, 5. Uluşlararası Türk Dili Kurultayı, 20-26 Eylül. Ankara: TDK.
• Gülsevin, G. (1997). “Türkiye Türkçesinde Zaman ve Kip Çekiminde Birleşik Yapılar Üzerine”, TDAY-Belleten. Ankara: TDK.
• Gülsevin, G. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK.
• Gülsevin, S. (1999). “-DIK / (y)ACAK+İyelik Eki Yapılarının Öznelerinde İlgi Ekinin Kullanılması Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2015, S. 4/3.
• Güneş, S. (2009). Türk Dili Bilgisi. İzmir: D. E. Ü. Matbaa.
• Hatiboğlu, V. (1972). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Hengirmen, M. (2007). Türkçe Dilbilgisi. İzmir: Ergun.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Karabey T. ve Atalay M. (2017). Ahmet Cevdet Paşa Belâgât-ı Osmaniyye. Ankara: Akçağ.
• Kartallıoğlu, Y. (2011). Klâsik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: TDK.
• Koç, N. (1996). Yeni Dilbilgisi. İnkılâp Kitap Evi.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK.
• Savran, H. (2008/1). “Türk Dilinde ‘+DIr’ Bildirme Eki ve ‘+DIr’ Bildirme Ekiyle Yapılan Belirsizlik Kelimeleri”, U. Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 14.
• Şahin, H. (2003). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ.
• Şahin, H. (1993). Farah-nâme (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini). (Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi: Malatya SBE.
• Şahin, H. (2021). Türk Dili Üzerine Yazılar. Ankara: Akçağ.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Zülfikar, H. (1969). Yabancılar İçin Türkçe Dersleri. Ankara: AÜ Türkçe Kursu.