-{(y)AsIyA} zarf-fiil ekinin işlevleri üzerine

Yıl 2021, Sayı: 24, 498 - 530, 21.09.2021

Serdar Karaoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.997531

Öz

Tümcede fiil zarflarla nitelenir. Zarflar fiilleri, sıfatları ve zarfları nitelik, nicelik, zaman, durum, yer vb. çeşitli yönlerden etkileyen sözcükler / öbeklerdir. Fiillere eklenerek zarflar gibi fiillerin zamanını, durumunu ve miktarını belirtici yapılar oluşturan eklere zarf-fiil (ulaç) denir. Zarf-fiiller -{(y)IncA}, -{(y)AlI} -{(y)ArAK}, -{(y)Ip} gibi birincil; -{mAksIzIn}, -{mAklA}, -{mAsIylA}, -{cAsInA}, -{(y)AsIyA} gibi isim-fiil ve sıfat-fiil eklerinin durum ekleriyle genişlemiş şekli olan ve -{r……-mAz}, -{DI……-mAdI}, -{DI mI}, -{sA} gibi farklı yapılarla oluşan ikincil zarf-fiiller olarak çeşitlilik gösterir. Zarf-fiiller tümce içerisinde sıfat-fiil ve isim-fiiller gibi yan tümce oluşturur. Bu yan tümceler zaman çizgisinde ana tümceler gibi bir dilim açar ve ana tümcenin fiilinden önce, sonra ya da eşzamanlı gerçekleşir. Sözcenin oluştuğu bağlam ve tümce bileşenlerinin özelliklerine bağlı olarak biçimbirimler çeşitli anlamsal ve dilbilgisel işlevler üstlenir. Herhangi bir fiilin içyapısında gerçekleşim zamanı olarak ifade edilen kılınış özellikleri bakımından ise ana tümce ve yan tümce arasında oluşan kombinasyonlar doğrultusunda zarf-fiiller farklı işlevlere bürünebilmektedirler. Bu bağlamda -{AsI} sıfat-fiil ekinin +{(y)A} durum ekiyle genişletilmesi sonucu oluşan -{(y)AsIyA} zarf-fiil eki bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışmada öncelikle -{(y)AsIyA} zarf-fiil eki hakkında alan yazında bulunan bilgiler verilecektir. Daha sonra ise temel tümce ve yan tümcedeki fiillerin kılınış özelliklerine göre tümceye kattığı işlevler betimlenecektir. Söz konusu zarf-fiil ekiyle oluşan kimi fiil -{(y)AsIyA} yapılarının edat ve zarf olarak dilbilgiselleşme süreci üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dilbilgiselleşme, kılınış, zarf-fiil, zarf, edat

On the functions of -{(y)AsIyA} gerund suffix

Öz

In the sentence, the verb is characterized by adverbs. Words / phrases that affect verbs, adjectives and adverbs in various aspects such as quality, quantity, time, situation, place, etc. are called adverbs. The structures that indicate the tense, state, and quantity of a verb like adverbs attached to verbs are called a gerund. Gerunds are divided into two categories, primary such as -{(y)IncA}, -{(y)AlI} -{(y)ArAK}, -{(y)Ip} and secondary such as {mAksIzIn}, -{mAklA}, -{mAsIylA}, -{cAsInA}, -{(y)AsIyA}, -{r……-mAz}, -{DI……-mAdI}, -{DI mI}, -{sA}.Gerunds form subordinate clauses such as adjective-verb and noun-verb in a sentence. These subordinate clauses create a slice in the timeline like main clauses and occur before, after, or simultaneously with the verb of the main clause. Gerunds can take on different functions in line with the combinations formed between the main clause and the subordinate clause in terms of the aktionsart, which is expressed as the realization time in the internal structure of any verb. In terms of the aktionsart, which is expressed as the realization time in the internal structure of any verb, the gerund can undertake different functions in line with the combinations formed between the main sentence and the subordinate sentence. In this context, the gerund suffix -{(y)AsIyA}, which is formed as a result of expanding -{AsI} adjective-verb suffix with -{(y)A} case suffix, is the subject of the present study. Primarily, information about the -{(y)AsIyA} gerund suffix in the literature will be given. Then, the functions that the verbs in the main sentence and clause add to the sentence will be described according to their aktionsart characteristics. The grammaticalization process of some verb-{(y)AsIyA} structures formed with the aforementioned gerund suffix will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Grammaticalization, aktionsart, gerund, adverb, particle

Kaynakça

• Batur, E. (2008). Ada Defteri. İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Yaşar Kemal (2003). Al Gözlüm Seyreyle Salih. İstanbul: Adam Yayınları.
• Fakir Baykurt (1982). Barış Çöreği. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Yaşar Kemal (1993). Denizler Kurudu (Bu Diyar Baştanbaşa-2). İstanbul: Toros Yayınları.
• Batur, E. (2015). Bilge Karasu’nun Ankara’sı. Notos, Sayı 54, Ekim-Kasım 2015, s. 108-110.
• Karay R. H. (2014). Bugünün Saraylısı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Çeker, M. (2015). Çumra Havalisi Yörükleri Ağzı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• https://www.ekrembugraekinci.com/articles/?pg=2&id=1 Erişim tarihi: 22.02.2021.
• Yıkmış, S. (2015). Ağız Atlasları Hazırlama Yöntemleri ve Eskişehir İli Türkmen Ağızları. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• https://forum.memurlar.net/konu/1533313/ Erişim tarihi: 27.02.2021.
• Özcan, C. (2010). Gözbebeğim Göztepe. İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Sepetçioğlu, M. N. (1978). Geçitteki Ülke. İstanbul: İrfan Yayınevi.
• H: https://www.haberler.com/yaslilara-evlerinde-sac-ve-sakal-tirasi-hizmeti-13071867-haberi/ Erişim tarihi: 23.02.2021.
• Fakir Baykurt (2000). Irazca’nın Dirliği. İstanbul: Adam yayınları.
• Fakir Baykurt (1999). Keklik. İstanbul: Adam Yayınları.
• Fakir Baykurt (1971). Kaplumbağalar. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Fakir Baykurt (2000). Özyaşam 4 – Köşe Bucak Anadolu. İstanbul: Papirüs.
• Fakir Baykurt (2018). Özyaşam 3 – Kavacık Köyünün Öğretmeni. İstanbul: Literatür Yayınları.
• Fakir Baykurt (2008). Koca Ren. İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Mustafa Necati Sepetçioğlu (2007). (Editör Hülya Argunşah). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Fakir Baykurt (2018). Özyaşam 1 - Özüm Çocuktur. İstanbul: Literatür Yayınları.
• https://selcuksoyalp.wordpress.com/tag/soylesi/ Erişim tarihi: 23.02.2021.
• https://www.sikayetvar.com/uye/rasit-7046371 Erişim tarihi: 27.02.2021.
• Göğüş, B. (1969). Türkçede Cümlemsilerin Kuruluşu ve Temel Cümleciğe Bağlanma Şekilleri. Belleten, Ankara: TDK Yayınları, s. 89-142.
• Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). In Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). İstanbul.
• Turkiye. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html Erişim tarihi: 10.07.2021.
• http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=26458 Erişim tarihi: 26.02.2021.
• Fakir Baykurt (1977). Yayla. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Fakir Baykurt (2002). Yüksek Fırınlar. İstanbul: Adam Yayınları.
• Fakir Baykurt (2012). Yılanların Öcü. İstanbul: Literatür Yayınları.
• Akatlı, F. (1994). Zamansız Yazılar. İstanbul: YKY.
• Adalı, O. (2004). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. İstanbul: Papatya.
• Akçataş, A. (2019). Belirteçler. Türkiye Türkçesi III Sözcük Türleri. Ankara: Gazi Kitabevi, s. 109-135.
• Aydemir, İ. A. (2019). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Nobel.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı.
• Bacanlı, E. (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Boz, E. (2012). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi (Tasnif Denemesi). Ankara: Gazi.
• Can, M. (2018). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar. Ankara: Türk Kültürü ve Araştırma Enstitüsü.
• Comrie, B. (1976). Aspect. Cambridge: Cambridge Universıty.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. (Uyarlayan: Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı.
• Doğru, F. (2020). Kılınış. Türkçede Dilbilgisel Ulamlar. Ankara: Gazi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdem, İ. (1998). Mikyâsu’l-Lisân Kıstâsu’l-Beyân. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ergin, M. (2008). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basın / Yayım / Tanıtım.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gencan, T. N. (1983). Dilbilgisi I-II-III. İstanbul: Kanaat.
• Givón, T. (1979). On Understanding Grammar. New York etc.: Academic.
• Göğüş, B. (1969). Türkçede Cümlemsilerin Kuruluşu ve Temel Cümleciğe Bağlanma Şekilleri. Belleten, Ankara: TDK, s. 89-142.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürü ve Araştırma Enstitüsü.
• Göksel, A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. London and New York: Routledge.
• Günay, D. (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multılıngual.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Haspelmath, M. (1998). Does Grammaticalization Need Reanalysis. Studies in Language, 22: 2, 315-351.
• Heine, B. ve Reh, M. (1984). Grammaticalization and Reanalysis in African Languages. Helmut Buske Verlag Hamburg.
• Hopper, P. J. (1996). Some Recent Trends in Grammaticalization. Annual Review of Anthropology, Vol. 25, s. 217-236.
• Hopper, P. J. ve Traugott, E. C. (2003). Grammaticalization. Second Edition. Cambridge: Cambridge University.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Johanson, L. (2004). On Turkic transformativizers and nontransformativizers. Turkic Languages, 8, 180-190.
• Johanson, L. (2016). Türkçede Görünüş. (Çeviren Nurettin Demir). Ankara: Grafiker.
• Kamacı, D. (2011). Erzurum Yöresi Ağızlarından Derleme Sözlüğü'ne Katkılar. MJH, (I)1, s. 157-164.
• Karabacak, E. (2002). Bergamalı Kadri Müyessiretü’l-Ulûm. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karadoğan, A. (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Karpuz, H. Ö. ve Salan, E. (2014). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Çekim Edatı İşlevinde Kullanılan –Inca Ekli Zarf-eylem Yapıları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S 35, Konya, s. 1-19.
• Kononov, A. N. (1956). Çağdaş Türk Edebi Dilinin Grameri. (Çeviren: Sabit Sayılı). Moskova-Leningrad: Sovyet İlimler Akademisi Basımevi. (Ankara: Türk Dil Kurumu Kütüphanesi).
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Lehmann, C. (2002). Thoughts on Grammaticalization. Second. revised edition. Erfurt: Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt Nr. 9.
• Lewis, G. (2000). Turkish Grammar. Second Edition. New York: Oxford University.
• McMahon, April M. S. (1994). Understanding Language Change. Cambridge: Cambridge University.
• Salan, E. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Sınırlandırma Yapıları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Smith, C. S. (1997). The Parameter of Aspect. Dordrecht: Kluwer Academic.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uğurlu, M. (1999). -ArAk ve –p ile Kurulan Zarf Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 1181-1187.
• Uğurlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde ‘Bakış’ (‘Aspektotempora’). Türkbilig, 2003/5: 124-133.
• van Schaaik, G. (2020). The Oxford Turkish Grammar. New York: Oxford University.
• Vendler, Z. (1957). Verbs and Times. The Philosophical Review. Vol. 66, No. 2, s. 143-160.
• Yılmaz, Ö. D. (2009). Türkiye Türkçesinde Eylemsi. Ankara: Türk Dil Kurumu.