حكم خـبـر الـواحـد إذا خـالـف الـقـيـاس

Yıl 2021, Sayı: 24, 956 - 972, 21.09.2021

Marwan Mohammed Abdullah Moghalles

https://doi.org/10.29000/rumelide.998274

Öz

تنوعت مصادر التشريع بين ما نُقِلَ عن الله ورسوله وبين ما دلّا عليه كالقياس وغيره، ولهذا كان الأصل أن يقدم الدّال وهو الكتاب والسنة على المدلول عليه وهو القياس؛ إلا أنه ظهر الخلاف بين أهل العلم عند تعارض ما كان ثبوته ظنيا من السنة وهو سنة الآحاد مع القياس في أيهما يقدم، ولهذا رغبت في تحرير الخلاف في هذه المسألة، لما لها من أثر في استنباط الأحكام،وقد تناولتها تحت عنوان: "حكم خبر الواحد إذا خالف القياس"، وذلك في ثلاثة مباحث، واتبعت في ذلك المنهج الاستقرائي التحليلي، وخلصت إلى نتائج كان أهمها أنه لا تعارض بين الأدلة من حيث الحقيقة، وما وقع من ذلك إنما هو في ظن المجتهد، وأما بالنسبة للتعارض الظاهر بين خبر الواحد والقياس فهناك حالة يمكن الجمع فيها بينهما، وحالة لا يمكن الجمع فيها بينهما، وقد اختلف العلماء في كلتا الحالتين، أما الجمع فيكون بتخصيص العلة وهي مناط الحكم بخبر الواحد، أو تخصيص خبر الواحد بالعلة، وأما عند تعذر الجمع والتعارض بالكلية فالمرجح فيه تغليب ظن الخبر على ظن القياس،أي تقديم الخبر عليه، وهو مذهب الإمام أبي حنيفة سواء أكان الحديث صحيحا أم ضعيفا، وأما الإمام مالك فقد قدّم القياس في بعض الحالات، والتي قد يكون القياس فيها أقوى من خبر الواحد من جهة القطع والظن، وهو ما يفسر اختلاف النقل عنه.

Anahtar Kelimeler

حكم, خبر الواحد, خالف, القياس

Kıyasa muhalif âhad hadisin hükmü

Öz

Allah Teâlâ ve Hz. Peygamberden (s.a.v.) aktarılanlar ile kıyas ve ona benzer diğer kaynaklar olmak üzere teşri hüküm kaynakları çok çeşitlidir. Bu nedenle, hükümlere asıl kaynak olan Kur’ân ve sünnet kıyasa tercih edilir. Ancak, varlığı zanni olan âhad hadislerin kıyasla çelişmesi halinde hangisinin önceleneceği konusunda bilim insanları arasında ihtilaf çıkmıştır. Hükümlerin ortaya çıkması konusundaki etkisi nedeniyle bu konudaki fikir ayrılığını incelemek istedim. Konu “Kıyasa muhalif âhad hadisin hükmü” adı ile üç ana başlık altında ele alınmış ve endüktif analiz yöntemi kullanılmıştır. Araştırma neticesinde; gerçekte deliller arasında herhangi bir çelişkinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Böyle bir çelişkinin varlığından söz edilen yerlerde ise bu durumun müçtehidin kendi bakış açısından kaynaklandığı görülmüştür. Kıyas ile âhad hadisin zahirde karşı karşıya geldiği durumlarda ise bu iki durumun bir araya getirilerek birleştirilmesi mümkündür. Birleştirilemeyen durumlarda ise bilim insanları her iki durum için de farklı görüşler ortaya koymuşlardır. Bir araya getirilip birleştirilmesi illetin tahsisi ile gerçekleştirilir ki bu ya hükmü âhad habere dayandırmak suretiyle ya da âhad haberi illet ile tahsis etmek suretiyle gerçekleştirilir. Bu ikisinin birleştirilmesinin mümkün olmadığı durumlarda ise âhad haber kıyasa tercih edilir, yani âhad haber öncelenir. Bu bakış açısı, hadis, sahih veya zayıf olsun, İmam Ebu Hanife’nin görüşüdür. İmam Mâlik ise kıyasın âhad hadislerden daha güçlü olduğu bazı durumlar da kati ve zanni açıdan kıyası öncelemiştir.

Anahtar Kelimeler

Hüküm, âhad hadis, çelişki, kıyas

Judgment of the âhad hadith against of qiyas

Öz

Islamic Law (sharia provisions) has different sources. These include the Holy Books of Allah, the traditions, and practices of the Prophet Muhammed (peace be upon him) "Sunnah"and the Qiyas.Qiyas, one of the main sources of Islamic Law, is accepted as subservient to the Qur'an and the Sunnah.However, there is a widespread disagreement among Muslim scholars regarding the use of Qiyas especially when it contradicts Ahad Hadiths.I wanted to examine how this disagreement impacts the Islamic law making. Deductive research methodologywas utilized to examine the issue of judgment of the ahad hadith against of qiyas. This study is divided into three main sections.The findings of the study showthat there are no differences between contradictory doctrines. If there is a disagreement, it is due to the opinion of the specific scholar. However, it is doable to adopt the combined methodology ofQiyas and Ahad Hadith when they contradict each other. It is observed that Muslim scholars adopt various solutions when Qiyas and Ahad Hadith contradict each other.The combination of the views is carried out through the foundation of the reason. In this case previous judgment is the basis for the provision or the judgement is made by relying on the reason. Ahad Hadith is prioritized and preferred to comparison when the combination of the views is not possible to established. In other words, Ahad Hadith has the priority. Abu Hanifah recognizes this approach, whether Hadith is sahih or weak while Imam Malik prioritizes. Qiyas when it is stronger than Ahad Hadith.

Anahtar Kelimeler

Judgment, Ahad hadith, qiyas, contradiction

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel ebu Abdullah eş-Şeybani. Müsned Ahmed, Mısır, Muessesetu Kurtuba.
• Alâüddin el-Buhari, Abdulaziz b Ahmed, (1414-1994), Keşfü’l-Esrar an Usul Fahru’l-İslam el-Bezdevi thc Muhammed el-Mu’tasım Billah el-Bağdadi, Daru’l-Kütübi’l-Arabi.
• Alevi, Abdullah b İbrahim eş-Şenkıti, (1409-1988), Neşru’l-Bunud ala Mereki’s-Suud, Beyrut-Labnan Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Âmidî, Seyfüddin ebu’l-Hasan Ali b. ebi Ali b. Muhammed. (1387), el-İhkam fi Usuli’l-Ahkam, yorum yazan: Abdurrazzak Afifi, Abduulah b. Gadyan ve Ali el-Hamed es-Salihi.
• Bâcî, ebü’l-Vel’id. (1415-1995), İhkamu’l-Fusul fi Ahkami’l-Usul, Daru’l-Garbi’l-İslami.
• Bâkıllânî, kadi ebu Bekir Muhammed b. et-Tayyib. (1418-1998), et-Takrib ve’l-İrşad, thk. Abdulhamid b. Ali ebu Zenid, Muessesetu’r-Risale.
• Beyhakî, ebu Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. (1419-1999), es-Sünenu’l-Kübra, Daru’l-Fikir.
• Beyzâvî, kadi Nasıruddin Abdullah b. Ömer. (1982), Minhacu’l-Usul ve Nihayetu’s-Sevl- İsnevî, Beyrut, Alemu’l-Kütüp.
• Bihârî, Muhibbullah b. Abduşşekur el-Hindi. (1418-1998), Musellemu’s-Subut fi Furui’l-Hanefiyye Fevatihu’r-Rahamut şerhi ile birlikte - İbn Nizamuddin el-Leknevî, hazırlayan: Mekteb et-Tahkik bidar İhyau’t-Turasi’l-Arabi, Riyad, Daru’n-Nefais.
• Buhârî, ebu Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Berdezbeh. (1420-2000), Sahihu’l-Buhârî, el-Camiu’l-Müsned es-Sahih el-Muhtasar min umuri Rasulillah-sav- ve sünenihi ve eyyamih, thc Sıdki Cemil el-Attar, Daru’l-Fikir.
• Cüveynî, ebu’l-Meali Abdulmelik b. Abdullah Yusuf. (1399), el-Bürhan, thk. Abdulazim ed-Dib, Katar Emiri şeyh Halife b. Hamed Âl Sani bastırmıştır.
• Cüveynî, ebu’l-Meali Abdulmelik b. Abdullah Yusuf. (1417-1996), kitap et-Talhis fi Usuli’l-Fıkıh, thk. Abdullah Gulem en-Nibali ve Şebir Ahmed el-Ömeri, Daru’l-Beşair el-İslamiyye.
• Debûsî, ebu Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa el-Hanefi. (1421-2001), Takvimu’l-Edille fi Usuli’l-Fıkıh, thk. Muhyiddin el-Meys, Beyrut, Lübnan, menşurat Muhammed Ali Baydun, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eşas es-Sicistani el-Ezdi. Sünen Ebû Dâvûd, thk. Muhammed Muhyiddin abdulhamid, Daru’l-Fikir.
• Ebu’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali et-Tayyib el-Mutezili, el-Mutemed, takdim yazan: Halil el-Mîs, Beyrut, Lübnan, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ebü’l-Hattâb el-Kelvezânî, Mahfuz B. Ahmed b. el-Hüseyin. (1421-2000), thk. Muhammed b. Ali b. İbrahim, Muessetu’r-Reyyan, el-Mektebetu’l-Mekkiyye.
• Ebü’l-Muzaffer es-Sem’ânî, Mansur b. Muhammed b. Abdulcebbar b. Ahmed el-Mervezi et-Temimi el-hanefi eş-şafii. (1418-1999), Kavatiu’l-Edille fi’l-Usul, thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şafii, Beyrut, Lübnan, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Emir es-San’ani, Muhammed b. İsmail. (1406-1986), İcabetu’s-Sail şerh Bugyetu’l-Amil, thk. Hüseyin b. Ahmed es-Siyagi ve Hasan Muhammed Makbul el-Ehdel, Muessesetu’r-Risale, Sana, Mektebetu’l-Cil el-Cedid.
• Fahreddin er-Râzi, Muhammed b Ömer b el-Huseyn, (1412-1992), el-Mahsul fi İlmi Usuli’Fıkıh, thk Taha Cabir Feyyaz el-Alavani, Müessesetü’r-Risale,
• Gazzali, Ebu Hâmid Muhammed b Muhammed b Muhammed, (1403-1983), el-Mustasfa ve Fivatihi’r-Rahmut bi Şerhi Müslimi’s-Subut, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Gazzali, Ebu Hâmid Muhammed b Muhammed b Muhammed, (1419-1998), el-Memhul min Ta’likati’l-Usul, thk Muhammed Hasen Heyto, Dimaşk-Suriye, Daru’l-Fikir, Beyrut-Lübnan, Daru’l-Fikri’l-Muasıra. Habbâzî, Celaluddin ebu Muhammed Ömer b. Muhammed b. Ömer. (1403), el-Mugni fi Usuli’l-Fıkıh, thk. Muhammed Mazhar Beka, Mekke, Ummu’l-Kura Üniversitesi, Bilimsel Araştırma ve islam Kültürü yaşatma Merkezi.
• Hatîb el-Bağdâdî, ebu Bekir Ahmed b. Ali. (1405-1985), el-Kifaye fi İlmi’r-Rivaye, thk. Ahmed Ömer Haşim, Daru’l-Kitabi’l-Arabi.
• Herevi, Ebu Ubeyd el-Kasım b Selam b Abdullah el-Bağdâdî, (1384-1964), Garibi’l-Hadis, thk Dr. Muhammed Abdulmuid Han, Haydar Âbad –Deken, el-Mearif el-Osmaniyye Matbaası
• Irakî, Veliyyuddin ebu Zur’a Ahmed, (1420-2000), el-Gaysü’l-Hâmi’ Şerhu Cemu’l-Cevami’, inceleme: Ebu Asım Hasen b Abbas b Kutub, el-Faruk el-Hadise yayın evi
• İbn Akîl, ebü’l-Vefâ Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdadi el-Hanbeli. (1420-1999). El-Vadih fi Usuli’l-Fıkıh, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki, Muessesetu’r-Risale.
• İbn Hacer, Askalânî, (1406). Nuzhetu’n-Nazar şerh Nuhbetu’l-Fikr fi Mustalahi ehli’l-Eser, Mektebetu Cidde.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed ebu Hatim et-Temimi el-Besti. (1414-1993). Sahih İbn Hibbân bitertib İbn Belban, thk. Şuayb Arnavut, Beyrut, Muessesetu’r-Risale.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. ebi Bekir b. Eyyüp ed-Dimaşki ebu Abdullah. (1973), İlamu’l-Muvakkiin an Rabbi’l-Alemin, thk. Taha Abdurrauf Sa’d, Beyrut, Daru’l-Cil.
• İbn Kudâme el-Makdisî. (1415-1994). Ravzatu’n-Nazir ve Cennetu’l-Menazir fi Usuli’l-fıkıh ala Mezhebi’l-İmam Ahmed b. Hanbel, thk. Abdulkerim b. Ali b. Muhammed en-Nemle, Mektebetu’r-Riyad.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvini ebu Abdullah. Sünen İbn Mâce, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Beyrut, Daru’l-Fikir.
• İbn Manzûr, (1410-1990) Lisanü’l-Arap, Riyad, Mektebetu’r-Rüşd, Beyrut, Dar Sadir.
• İbn Nizamuddin el-Leknevî, Abdulali Muhammed el-Ansarş el-Hindi. (1418-1998), Fevatihu’r-Rahamut bişerh Musellemi’s-Subut fi Furui’l-Hanefiyye lil-Bihârî, hazırlayan: Mekteb et-Tahkik bidar İhyau’t-Turasi’l-Arabi, Riyad, Daru’n-Nefais.
• İbn Reşîk, el-Hüseyin el-Mâlikî. (1422-2001). Lübabu’l-Mahsul fi İlmi’l-Usul, thk. Muhammed Gazzali Ömer Câbi, Birleşik Arap Emirlikleri, Dubai Hükümeti, Daru’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-İslamiyye ve İhyau’t-Turas.
• İbnü’l-Hâcib, ebu Amr Osman b. Ömer b. ebi Bekir. (1419-1999). Muhtasar İbnü’l-Hacib ve onunle birlikte Rafu’l-Hâcib, thk. Ali Muavvad ve Adil Ahmed Abdülmevcud, Alemu’l-Kütüp.
• İbnü’n-Neccâr, Muhammed b. Ahmed b. Abdülaziz b. Ali el-Fetuhi el-Hanbeli. (1418-1999), Şerhu’l-Kevkebi’l-Munir, Muhtasaru’t-Tahrir veya el-Muhtabaru’l-Mubteker şerh el-Muhtasar fi Usuli’l-Fıkıh, thk. Muhammed ez-Zühayli ve Nezih Hammad, Mektebetu’l-Ubeykan.
• İsfahânî, ebu Abdullah Muhammed b. Mahmud b. Abbad el-İcli. (1419-1998), el-Kaşif an el-Mahsul fi İlmi’l-Usul, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud, Ali Muhammed Muavvad, takdim edem: Dr. Muhammed Abdurrahman Mendur, Beyrut, Lübnan, menşurat Muhammed Ali Baydun, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İsnevî, Cemaluddin Abdurrahim b. el-Hasan eş-Şafii. (1982), Nihayetu’s-Sevl fi şerhi Minhaci’l-Usul- el-Bayzâvî, Beyrut, Alemu’l-Kütüp.
• Karâfi, Şihabüddin ebi’l-Abbas Ahmed b İdris b Abdurrahman es-Sanhaci el-Mısri, (1418-1997), Nefâisu’l-Usul fi Şerhi’l-Mahsul, thk Adil Ahmed Abdulmevcud ve Ali Muhammed Muavvıd, takdim Dr. Abdulfettah ebu Sene, Meketü’l-Mükerreme, Riyad, Mektebetü Nizar Mustafa el-Baz.
• Maverdi, Alauddin ebi’l-Hasen Ali b Süleyman el-Hanbeli, (1421-2000), et-Tahbir Şerhu’t-Tahrir fi Usulu’l-Fıkhi’l-Hanbeli, thk Abdurrahman b Abdullah el-Cebrin., Ivad b Muhammed el-Karni ve Ahmed b Muhammed es-Sirac, Riyad, Mektebetü’r-Rüşd
• Müslim, İbnü’l-Haccac, (1415-1995), Sahih Müslim b el-Haccac bi Şerhi’n-Nevevi, thk Halil Memun Şeyha, Beyrut-Lübnan, Daru’l-Marife.
• Nemle, Abdulkerim b Ali b Muhammed, (1420-1999), el-Mühezzeb fi ilmi Usuli’l-Fıkhi’l-Mukaran, “Tahrir Li Mesailihi ve Dirasetihi Diraseten Nazariyye Tatbikıyye” (Konularının nazari ve uygulamalı olarak çalışılması), Mektebetü’r-Rüşd.
• Nesâî, Ahmed b Şuayb ebu Abdurrahman, (1406-1986), el-Mücteba mine’s-Sünen, thk Abdulfettah ebu Gudde, Halep, Mektebetü’l-Matbuati’l-İslamiyye.
• Pezdevî, Fahru’l-İslam el-Pezdevi (1414-1994), Usulu’l-Bezdevi ve Keşfu’l-Esrar, thc Muhammed el-Mu’tasım Billah el-Bağdâdî, Daru’l-Kütübi’l-Arabi.
• Sadruşşerîa, Abdullah b Mesud el-Mahbûbi el-Buhari el-Hanefi, et-Tenkih, thc Şeyh Zekeriyya Umeyrat, Beyrut – Lübnan Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Sadruşşerîa, Abdullah b Mesud el-Mahbûbi el-Buhari el-Hanefi, et-Tevdıh Şerhu’l-Tenkih ve Meahu et-Telvih, thc Zekeriyya Umeyrat, Beyrut – Lübnan Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Safiyyûddin el-Hindi, Muhammed b Abdurrahim el-Ermevi (1419-1999), Nihayetü’l-Vusul fi Dirayetü’l-Usul, thk Salih b Süleyman el-Yusuf ve Sa’d b Salim es-Sevih, Meketü’l-Mükerreme, Riyad, Mektebetü Nizar Mustafa el-Baz.
• Semarkandi, Alaüddin Şemsü’n-Nazar ebu Bekir Muhammed b Ahmed, (1404-1984), Mizanü’l-Usul fi Netaici’l-Ukul “el-Muhtasar”, tht Muhammed Zeki Abdülber (ilk defa yayımlanmıştır), Basan: İdaretü İhya-ü’t-Türasi’l-İslami, Devha-Katar
• Serahsi, Ebu Bekir Muhammed b Ahmed b Ahmed b ebi Sehl, (1418-1998), Usul Serahsi, thk Rafiku’l-Acem, Beyrut –Lübnan, Daru’-Marife
• Sübki, Tâcüddin ebu Nasr Abdulvehhab b Ali b Abdilkafi, (1419-1999), Ref’ul-Hicab an Muhtasar ibnü’l-Hacib, thk Ali Muavvıd ve Adil Ahmed Abdulmevcud, Alimü’l-Kütüp
• Şâfiî, Muhammed b İdris, (1358-1940), er-Risale, thk ve şerh: Ahmed Muhammed Şakir, Mısır, Mektebetü’l-Halebi
• Şevkâni, Muhammed b Ali, (1421-2000), İrşadü’l-Fuhul ile Tahkiki’l-Hak min İlmi’l-Usul, thk Muhammed Subhi b Hasen Hallak, Dar ibn Kesir.
• Şirâzi, ebu İshak İbrahim b Ali (1416-1995), el-Lem’, thk Muhyiddin Debib Mestu ve Yusuf Ali Budeyvi Dimaşk /Beyrut Darü’l-Kelim ve Dar İbn Kesir.
• Teftâzânî, Sa’duddin Mesud b. Ömer. Şerhu’t-Telvih ala’t-Tavdih limetni et-Tankih fi Usuli’l-Fıkıh, thc Zekeriya Umeyrat, Beyrut, Lübnan, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa es-Selemi ebu İsa. Sünenü’t-Tirmizî, (el-Cemiu’s-Sahih), thk. Ahmed Muhammed Şakir ve Diğerleri, Beyrut, Dar İhyau’t-Turasi’l-Arabi.
• Türki, Abdullah b. Abdulmuhsin. (1416-1996), Usulü Mezhep el-İmam Ahmed Dirase Usuliyye Mukarane, Muessesetu’r-Risale.
• Velleti, Muhammed Yahya, (1412-1992), Neyli’s-Sul ala Murtega’l-Vusul, tashih Hafide Baba Muhammed Abdullah Muhammed Yahya el-Vellati, Alemü’l-Kütüp
• Zekeriya el-Ansari. Ebu Yahya. (1423-2002), Gayetu’l-Vusul Lübbü’l-Usul ve onunla birlikte Hevaşi şeyh el-Cevheri, Beyrut, Lübnan, Daru’l-Fikir.
• Zencânî, ebü’l-Menakib Şihabuddin Mahmûd b. Ahmed. (1420-1990), Tahricu’l-Furu ala’l-Usul, thk. Muhammed Edib es-Salih, Mektebetu el-Ubeykan.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. (1421-2000), el-Bahru’l-Muhit fi Usuli’l-Fıkıh, thc: Muhammed Muhammed Tamir, Beyrut, Lübnan, menşurat Muhammed Ali Baydun, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Zeydân, Abdülkerim, (1417-1997), el-Veciz Fi Usulü’l-Fıkıh, Muessesetü’r-Risali.