Tuvacanın biçimsel ses bilimi üzerine

Yıl 2021, Sayı: 25, 223 - 335, 21.12.2021

Uğur Altundaş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1036541

Öz

Biçimsel ses bilimi veya morfofonoloji, biçimbirimlerin ses bilimsel olarak nasıl temsil edildiğini inceleyen bir dil bilim teorisidir. Biçimsel ses bilim, biçim bilim ile ses bilimin etkileşimi sonucunda ortaya çıkmıştır. Ses bilimsel değişmeler biçimbirimlerin eklenmesi sırasında gerçekleşir. Bu sebeple eklenme sırasında oluşan bu değişmeler genellikle eş zamanlı olarak analiz edilir. Bir ses değişimi, söz konusu değişimin hem ses bilimsel hem de biçim bilimsel koşullar altında gerçekleşmesi durumunda biçimsel ses bilim kapsamında değerlendirilir. Türk dilleri üzerine yapılan çalışmalarda biçimsel ses bilim son derece önemlidir. Gerek metin okumalarında gerekse ses bilimsel ve biçim bilimsel analizlerde biçimsel ses bilim kullanılmaktadır. Ayrıca biçimsel ses bilim, sözlük bilimi açısından da değerlidir. Bu sebeple sözlük hazırlanışında veya sözlük kullanımında mutlaka bir dilin biçimsel ses bilim özellikleri bilinmelidir. Bu çalışmada Güney Sibirya Türk dillerinden Tuvacada biçimsel ses bilim durumları ortaya koyulmuştur. Bu anlamda Tuvacada eklenmeye bağlı olarak kök, gövde veya biçimbirimlerde görülen ses değişmeleri incelenmiştir. Söz konusu biçimsel ses bilim değişmeleri, standart Tuvaca ile sınırlı tutulmuş; bu sebeple çalışmanın veri tabanı güncel Tuva edebiyat eserlerinden, ders kitaplarından ve sözlük çalışmalarından oluşturulmuştur. Ayrıca eklenme sırasında Tuvacanın genel ses bilim ve biçim bilim özelliklerinden kaynaklanan ünlü uyumları ve ünsüz benzeşmeleri biçimsel ses bilimi kapsamında değerlendirilmemiştir. Bu çalışmada biçimsel ses değişmeleri, eş zamanlı olduğu kadar art zamanlı olarak da analiz edilmiştir. Bunun sebebi, kimi biçimsel ses değişmelerinin kalıplaşarak yeni sözlük birimler oluşturmasıdır. Böylece Tuvacada biçimsel ses bilim kaynaklı söz yapımının da betimlenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuvaca, ses bilim, biçim bilim, biçimsel ses bilim

On the Morphonology of Tuvan

Öz

Morpho-phonology or morphophonology is a linguistic theory that studies how morphemes are represented phonologically. Morphophonology has emerged as a result of the interaction of morphology and phonology. Phonological changes occur during the addition of morphemes. For this reason, these changes during addition are usually analyzed synchronically. A phonetic change is considered within the scope of morphophonology if the change takes place under both phonological and morphological conditions. Morphophonology knowledge is important in studies on Turkic languages. Morphophonology information is used in both text reading and phonological and morphological analysis. In addition, morphophonology is valuable in terms of lexicography. For this reason, the morphophonemic features of a language must be known in the preparation of a dictionary or in the use of a dictionary. In this study, the morphophonemic status of Tuvan, one of the Southern Siberian Turkic languages, has been revealed. In this sense, sound changes in root, stem or morphemes, depending on the addition in Tuvan, were examined. The morphophonemic changes in question were limited to the standard Tuvan language; For this reason, the database of the study was created from current Tuvan literary works, textbooks and dictionary studies. In addition, vowel harmony and consonant assimilations arising from the general phonetic and morphological features of Tuvan were not evaluated within the scope of morphophonology. In this study, morphophonemic changes were analyzed diachronically as well as synchronically. The reason for this is that some morphophonemic changes become stereotypes and create new lexical units. Thus, it is aimed to describe the word coinage in Tuvan based on formal phonetics.

Anahtar Kelimeler

Tuvan, phonology, morphology, morphophonology

Kaynakça

• Aslan, S. (2006) Türkiye Türkçesinin Morfonolojisi Üzerine. Türk Dili, 654, 546-557.
• Bacanlı, E. (2014). Türk Dillerinde Alomorfi Koşullanması, Türkbilig. 27, 13-39.
• Demir, N. Ve Yılmaz, E. (2018). Türkçe Ses Bilgisi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
• Dongak, E. (2010). Kejik Kıs. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri..........................
• Erdem, M. (2015). Türk Dili Tipolojisi Üzerine. Alkış Bitigi – Kemal Eraslan Armağanı içinde (Ed. Bülent Gül). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Erdem, M. (2016). Dilbilgisi Konularında Devamlılık İlişkisi. Turkish Studies International Periodical fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11/10 Spring, 243-254.
• Hazar, Erdem (2015). Türkçede Fono-Semantik ve Morfo-Fonolojik Yolla Sözcük Türetme. International Journal of Languages’ Education and Teaching. 1648-1669.
• İshakov, F. G. ve Palmbah, A. A. (2019). Tuva Dili Grameri Ses ve Şekil Bilgisi (çev. Ekrem Arıkoğlu, Canıl Mirza Bapayeva ve Buyan Borbaanay). Ankara: Bengü Yayınları.
• Kara-ool, L. S. (2013). Literaturalıg Nomçulga 3 Klass. Kızıl: Natsional Şkola Högjüder İnstitut.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2012). Günümüz Tuva Türkçesi (Giriş-Dil Özellikleri-Metinler-Söz Dizini). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Kuular, N. (2002). Düüşkünnerlig Eer-dagır Oruktar. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Lodoylamba, Ç. (2005). Arıg Suglug Tamir (çev. Kırgıs Talayeviç ve Oydan-ool Höveŋmey). Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Monguş, D. A. ve Kuular, K. B. (1995). Tıva Dıl–Ortumak Şkolanıŋ 6-7 Klasstarınga Ööredilge Nomu. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Ölmez, M. (2007). Tuvacanın Sözvarlığı - Eski Türkçe Ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Suvaŋ, Ş. (2009). Hemçik Noyanı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Tosun, İ. (2011). Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Tosun, İ. (2021). Tuva Türkçesinde İsim Söz Yapımı. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• TRS = Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar. Moskva: İzdatel’stvo Sovyetskaya Ensiklopediya.