Köktürk, Ötüken-Uygur ve Uygur dönemi eserlerinin sosyal değerler bağlamında incelenmesi

Yıl 2022, Sayı: 26, 185 - 217, 21.02.2022

Fatma Albayrak Osman Mert

https://doi.org/10.29000/rumelide.1073885

Öz

Türk halklarının tarih sahnesine çıktığı ve yazıyla takip edilebilen ilk dönemlerinde oluşturdukları toplumsal mirasın önemli temsilcileri niteliğinde olan Eski Türkçe Dönemi eserleri, dönem halkları açısından önemli bilgiler vermektedir. Nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması türünde tasarlanan bu araştırmada Orhun Yazıtları, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtları (Şine Us, Tes, Tariat), Irk Bitig, Huastuanift, Altun Yaruk (Birinci Kitap, Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi), İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Daśakarmapathāvadānamālā (Çaştani Bey Hikâyesi, Dantıpali Bey Hikâyesi) adlı eserler, birbirini takip eden dönemlerde, Türk toplum yaşantısını, kültürünü ve değerlerini yansıtan hacimli eserler olmaları dolayısıyla araştırma kapsamına alınmıştır. Öncelikle, her bir eserdeki değer tanımları ve değer içeren ifadeler, Schwartz Değer Ölçeği’nde yer alan 10 ana değer ile bunların alt değerleriyle ilişkili olmaları bakımından doküman analizi tekniği ile incelenmiş ve tespit edilenler sıralanmıştır. Ardından toplam 53 maddenin uzmanlar tarafından değerlendirileceği “Köktürk ve Uygur Dönemi eserlerindeki sosyal değerlere ilişkin görüş belirleme formu” oluşturulmuş ve bununla uzman görüşü alınarak tespit edilen değer ifadeleri listesine son şekli verilmiştir. Veriler içerik analizi yöntemiyle çözümlenmiştir. Elde edilen verilere göre; eser metinleri oluşturuldukları dönem, inanç çevreleri ve toplum yaşantısına göre ağırlıklı olarak “güvenlik, güç, gelenekselcilik ve iyilikseverlik” ana değerlerini vurgulamaktadır. Bunlar; “sosyal güç sahibi olmak, liderlik, yol göstericilik, toplumdaki görünümünü koruyabilmek, devletini ve milletini üstün tutmak, sosyal saygınlık, yardımseverlik, dürüstlük, sadakat, bağışlayıcılık, vefakârlık, sorumluluk, halkın menfaatini gözetmek, duyarlılık, çalışkanlık, ana-baba sevgisi, vatanperverlik, vatan toprağını kutsal saymak, geleneklere saygı, inançlılık, atalara saygı, ata mirasına sahip çıkmak, ana dili korumak, ulusal güvenlik, millî birlik ve beraberlik, devletin bekası için çalışmak, toplumsal bağımsızlık, yasalara uymak, organize olma-ekip ruhu, aile güvenliği” alt değerleriyle ön plana çıkarılmıştır. Bu durum, eserleri vücuda getirenler tarafından toplumcu bir bakış açısıyla halkların iyiliği ve çıkarları doğrultusunda mesaj verildiğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sosyal değerler, Köktürk Yazıtları, Ötüken-Uygur Dönemi Yazıtları, Uygur Dönemi eserleri, kültür aktarımı

The examination of Köktürk, Ötüken-Uighur and Uighur period works in the context of social values

Öz

The works of Old Turkish Period, which are important representatives of the social heritage that Turkish peoples created in their first periods, which can be followed by writing, provide important information for the peoples of the period. In this research, which was designed as a case study, one of the qualitative research methods, Orhun Inscriptions, Uighur Period Inscriptions (Shine Us, Tes, Tariat), Irk Bitig, Huastuanift, Altun Yaruk (First Book, Prince and Hungry Pars Story), Good and Bad Prince Story, DPKAM (Chashtani Bey Story, Dantıpali Bey Story) were included because they were created by communities with the same beliefs and lives in successive periods and were voluminous works reflecting Turkish society life, culture and values from the beginning. First of all, value definitions and value-containing expressions in each work were examined by document analysis technique in terms of being related to the 10 main values and their sub-values in the Schwartz Value Scale, and the determined ones were listed. Then, the "opinion determination form on the social values in the works of the Kokturk and Uighur Periods", in which a total of 53 items will be evaluated by the experts, was formed and the list of value expressions determined by taking expert opinion was given its final form. The data were analyzed by content analysis method. According to the data obtained; works texts generally emphasize the main values of "security, power, traditionalism and benevolence" according to the period they were created, belief circles and social life. These; “having social power, leadership, guidance, preserving its appearance in the society, keeping the state and nation superior, social respectability, benevolence, honesty, loyalty, forgiveness, faithfulness, responsibility, protecting the interests of the people, sensitivity, hard work, parental love, patriotism. to sanctify the homeland, to respect traditions, to be faithful, to respect ancestors, to protect the ancestral heritage, to protect the mother tongue, national security, national unity and solidarity, working for the survival of the state, social independence, obeying the law, organization-team spirit, family security”, are highlighted with its sub-values. This situation reveals that the state administrators, who brought the works into being, gave a message from a socialist perspective in line with the good and interests of the peoples.

Anahtar Kelimeler

Social values, Kokturk Inscriptions, Otuken-Uighur Period Inscriptions, Uighur Period Works, cultural transfer

Kaynakça

• Ağca, F. (2006). Eski Uygur Türkçesiyle yazılmış eserlerin ses ve şekil özelliklerine göre tarihlendirilmesi. Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ankara.
• Akbaş, O. (2006). Yeni ilköğretim programlarının değer eğitimi boyutunun incelenmesi. Ulusal Sınıf Öğretmenliği Kongresi’nde sunulan bildiri, Ankara.
• Albayrak, F. (2016). Orhun ve Ötüken. Moğolistan’da Türk ayak izleri içinde (13-17). Ulaanbaatar: Mönhiin Üseg.
• Albayrak, F. (2017). Köktürk ve Uygur Dönemi eserlerindeki değerler ve bu değerlere ilişkin öğretmen adaylarının görüşleri. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Erzurum.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi.
• Amanoğlu, E. K. (2001). Uygur devletinin ilk kağanlarının (744-840) ad ve unvanları üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 16, 151-155.
• Assmann, J. (2015). Kültürel bellek eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. (2. Basım). (Çev. A. Tekin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. kitap (karşılaştırmalı metin yayını). İstanbul: TDK.
• Aydın, M. S. (2011). Devlet, demokratik değerler ve eski Türkler. Ankara: Berikan.
• Baran-Tekin, D. (2014). Mani ve öğretileri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çorum.
• Barutcu-Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Türkler ansiklopedisi (Cilt 3) içinde (481-501). Ankara: Yeni Türkiye.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi 1-2. İstanbul: Ötüken.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk dili tarihi. İstanbul: Enderun.
• Çağatay, S. Ş. (1945). Altun Yaruk’tan iki parça. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çakın, M. B. (2014). Gülşehrî'nin Mantıku't-Tayr'ında eğitim değerleri ve Türkçe. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Malatya.
• Çandarlıoğlu, G. (2004). Uygur devletleri tarihi ve kültürü (Çin kaynakları ve Uygur kitabelerine göre). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Çomaklı, K. (2015). Mevlana'nın Mesnevi adlı eserinde yer alan hikâyelerin sosyal bilgiler dersi öğretim programındaki değerlerin öğretiminde kullanımının incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Çoruhlu, Y. (2013). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı.
• Demirbulak, A. (2012). Erken devir Türk sanatının kaynakları. MSA Dergisi, 3, 1-11.
• Demirci, Ü. Ö. (2014). Eski Uygurca dört çatik. İstanbul: Kesit.
• Demirtaş, T. (2012). Değerler eğitiminde edebî ürünlerden yararlanma: Nasreddin Hoca fıkraları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Sakarya Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya.
• Eliade, M. (2009). Dinler tarihine giriş. (Çev. L. Arslan). İstanbul: Kabalcı.
• Elmalı, M. (2009). Daśakarmapathaavadānamālā giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbasım. Yayımlanmış doktora tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Emirhan, T. (2016). Değerler eğitimi bağlamında Yavuz Bahadıroğlu'nun çocuk romanları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Samsun.
• Ercilasun, A. B. (2008). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ.
• Ergin, M. (2006). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Giraud, R. (1999). Gök Türk İmparatorluğu İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin hükümdarlıkları (680-734). (Çev. İ. Mangaltepe). İstanbul: Ötüken.
• Göldağ, B. (2015). Orta öğretim kurumlarında okul kültürü yoluyla değerler eğitimi (Malatya ili örneği). Yayımlanmamış doktora tezi. İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Malatya.
• Gömeç, S. (1996). Köktürkçe kaynakların ışığı altında eski Türklerde hükumet. Gök, 2(14).
• Gömeç, S. (2006). Türk kültürünün ana hatları. Ankara: Akçağ.
• Gömeç, S. Y. (2015). Uygur Türkleri tarihi. Ankara: Berikan.
• Güvenç, B. (1999). İnsan ve kültür. (8. Basım). İstanbul: Remzi.
• Hamilton, R. J. (2011). Dunhuang Mağarası’nda bulunmuş Buddhacılığa ilişkin Uygurca el yazması iyi ve kötü prens öyküsü. (Çev. V. Köken). Ankara: TDK.
• Himran, S. (1941). Huastuanift Von Le Coq’un İngilizce Tercümesinden. Ankara: Ulusal.
• İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri.
• İzgi, Ö. (1987). Uygurların siyasi ve kültürel tarihi (hukuk vesikalarına göre). Ankara: TKAE.
• Karalar, R. & Kiracı, H. (2010). Bireysel değerlerin sürdürülebilir tüketim davranışı üzerindeki etkisini belirlemeye yönelik öğretmenler üzerinde bir araştırma. İşletme Araştırmaları Dergisi, 2(2), 79-106.
• Koca, S. (2002). Eski Türklerde devlet geleneği ve teşkilâtı. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca. (Ed.). Türkler ansiklopedisi, ilk çağ (2. Cilt) içinde. Ankara: Yeni Türkiye.
• Köktürk, M. (2006). Kültürün dünyası, kültür felsefesine giriş. Ankara: Hece.
• Kuşdil, M. E. & Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Türk öğretmenlerin değerler yönelimi ve Schwartz değer kuramı. Türk Psikoloji Dergisi, 15(45), 59-76.
• Lawshe, C. H. (1975). A quantitative approach to content validity. Personnel Psychology, 28, 563-575.
• Merriam, S. (1998). Qualitative research and case study applications in education. Revised and expanded from case study research in education. USA: JB Printing.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen.
• Mert, O., Alyılmaz, S., Bay, E. & Akbaba, S. (2009). Orhun Yazıtlarındaki toplumsal değerlerin öğretmen adayları tarafından algılanma düzeyi üzerine bir inceleme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(9), 279-287.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: TDK.
• Ögel, B. (2016). Türklerde devlet anlayışı. İstanbul: Ötüken
• Ölmez, M. (2004). Burkancı (Budist) ve Manici (Maniheist) Türk edebî çevreleri nesir. Türk dünyası ortak edebiyatı-Türk dünyası edebiyat tarihi (IV. Cilt). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Özlem, D. (2000). Kültür bilimleri ve kültür felsefesi. İstanbul: İnkılap.
• Özlem, D. (2001). Max Weber’de bilim ve sosyoloji. (3. Basım). İstanbul: İnkılap.
• Perrinjaquet, A., Furrer, O. vd. (2007). A test of the circumplex structure of human values, Working Paper 0601.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk mitolojisi. (Çev. M. Y. Sağlam). Ankara: Bilgesu.
• Salar, R. (2011). Reşat Nuri Güntekin'in romanlarının eğitim değerleri açısından incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Malatya.
• Sarı, O. (2013). Sosyal değerler emek ve sosyal edebiyata dair bazı düşünceler. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi (FSM Scholarly Studies Journal of Humanities and Social Sciences), 2.
• Schwartz, S. (1992). Universals in the content and structure of values: Theorical advances and empirical tests in the countries. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology. San Diego: Academic, 25, 1-65.
• Schwartz, S. H. & Bilsky, W. (1990). Toward a theory of the universal content and structure of values: Extensions and cross-cultural replications. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 878-891.
• Schwartz, S., Melech, H., Lehmann G., Burgess, A., Haris M. & Owens V. (2001). Extending the cross-cultural validity of the theory of basic human values with a different method of measurement. Journal of Cross-Cultural Psychology, 32, 519-542.
• Seçkin, K. (2015). Irk Bitig: Toplumsal iyi ve toplumsal kötünün inşasında ideolojik bir fal kitabı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), 1433-1450.
• Sertkaya, O. F. (2004). Burkancı (Budist) ve Manici (Maniheist) Türk edebî çevreleri 1 nazım. Türk dünyası ortak edebiyatı-Türk dünyası edebiyat tarihi (IV. Cilt) içinde (s. 25-128). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Stebleva, V. (2001). Eski Türkçe fal kitabı Irk Bitig ve sembollerin kavramsal temeli (Çev. H. İ. Usta). Türkoloji Dergisi, 14(1), 195-212.
• Şen, S. (2015). Eski Uygur Türkçesi dersleri. İstanbul: Kesit.
• Taneri, A. (2015). Türk devlet geleneği dün-bugün. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Taşağıl, A. (1992). Türklerde İnsani değerler ve insan hakları başlangıcından Osmanlı dönemine kadar I. Kitap (TKHV) Göktürkler’de insani değerler ve insan hakları içinde (93-116). İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı.
• Tekin, T. (2004). Irk Bitig eski Uygurca fal kitabı. Ankara: Öcü.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: TDK.
• Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Yayımlanmamış doktora tezi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Türk Kültürüne Hizmet Vakfı (TKHV). (1997). Türk dünyası kültür atlası, İslam öncesi dönem. (Yay. Haz. Y. Tiryaki). Cem Ofset.
• Uçar, M. (2015). Yrd. Doç. Dr. Hacer Tokyürek’in Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç adlı eseri üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(2), 826-836.
• Useev, N. (2015). Yenisey yazıtlarındaki erkek kişi adlarında geçen kelimelere göre eski Türk erkeği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(1), 25-38.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. (5. Basım). Ankara.
• Yılmaz, S. (2014). Türk mitolojisinde bilgelik kavramı. Tük Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması, Bildiriler Cilt 3, Ed. E. Okumuş.
• Yurdugül, H. (2005). Ölçek geliştirme çalışmalarında kapsam geçerliği için kapsam geçerlik indekslerinin kullanılması. XIV. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi.