Biz Bıyıksızlar’dan Bayan Yanı’na: 1980’lerden günümüze Türkiye’de Feminist karikatür

Yıl 2022, Sayı: 28, 268 - 289, 21.06.2022

Gamzehan Binici

https://doi.org/10.29000/rumelide.1132561

Öz

Mizah antik dönemden günümüze hikaye, fıkra, komedi, karikatür gibi sözlü, yazılı, performansa dayalı ve görsel-işitsel formlarla ortaya çıkan toplumsal- kültürel bir üründür. Bu özellikleri ile toplumsal muhalefetin de dili olma, güçlüye karşı zayıfın sesi olma işlevi üstlenir. Mizah ürünleri tarih boyunca egemen iktidarların söylem ve pratikleri karşısında tabi sınıflar açısından bir direniş ve güçlenme biçimi olagelmiştir. Toplumsal muhalefet bağlamında egemen söylemlere karşı alternatif söylemler kurmayı olanaklı kılmıştır. Türk toplumunun muhalefet geleneği içerisinde de Nasreddin hoca fıkraları, Karagöz oyunları kadar yakın tarihteki Marko Paşa, Gırgır, Leman gibi mizah dergileri ve karikatür de önemli bir rol oynar. Türkiye’de 1980 sonrası dönemde feminist hareketin de söyleminde bir ifade biçimi olarak ironi ve mizahın benimsendiği görülmektedir. Kampanyalar, protesto eylemleri ve en çok da hareketin dinamizmini sağlayan yayıncılık faaliyetlerinde hem popüler hem politik bir ifade biçimi olarak mizah unsurları ve karikatür önemli eleştirel bakış açılarını yansıtır. Bu çalışma Türkiye’de 1980’den günümüze karikatürist kadınlar tarafından ortaya konan feminist karikatürün izini sürmeyi hedeflemektedir. Bu çerçevede tarihsel-toplumsal gelişmeler ekseninde feminist karikatür çizerler, yayınlar ve eleştirel bakış açıları açısından betimlenmektedir. Çalışma sonucunda karikatürist kadınlar tarafından ortaya konan feminist eleştirel mizahın ataerkil toplumsal yapı ve bunun kadınlar üzerinde yarattığı baskıyı pek çok farklı açıdan ele aldığı; karikatürde kadın imgesinin dönüşümüne katkıda bulunduğu ve mizah aracılığıyla 1980’li yıllardan günümüze kapsayıcı ve çeşitlilik içeren bir söylem geliştirdiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Feminist karikatür, Türkiye’de Feminist mizah, Türkiye’de Feminist karikatür, Türk Karikatürist kadınlar

From Biz Bıyıksızlar to Bayan Yanı: feminist caricature in Turkey from the 1980’s to the present

Öz

Humor is a social-cultural product that has emerged with oral, written, performance-based and audio-visual forms such as stories, anecdotes, comedy and cartoons from ancient times to the present. With these features, it undertakes the function of being the language of the social opposition and the voice of the weak against the strong. Humor products have been a form of resistance and empowerment for subject classes against the discourses and practices of sovereign powers throughout history. It has made it possible to establish alternative discourses against the dominant discourses in the context of social opposition. In the opposition tradition of Turkish society, humor magazines such as Marko Paşa, Gırgır, Leman and caricature play an important role as much as Nasreddin Hodja jokes and Karagöz plays. In the post-1980 period in Turkey, it is seen that the feminist movement adopted irony and humor as a form of expression in its discourse. Humor elements and caricature reflect important critical perspectives as both a popular and political form of expression in campaigns, protest actions, and most importantly in publishing activities that provide the dynamism of the movement. This study aims to trace the caricature with a feminist perspective, which has been put forward by caricaturist women in Turkey since 1980. In this framework, feminist caricaturist are described in terms of publications and critical perspectives on the axis of historical-social developments. As a result of the study, the humor with a feminist critical perspective put forward by the caricaturist women deals with the patriarchal social formation and the pressure it creates on women from many different perspectives; It is seen that it contributed to the transformation of the female image in caricatures and developed an inclusive and diverse discourse from the 1980s to the present through humor.

Anahtar Kelimeler

Feminist caricature, Feminist humor in Turkey, Feminist caricature in Turkey, Turkish Caricaturist women

Kaynakça

• Akis. (1958). Karikatürist Soprano. Akis , 29-30.
• Alsaç, Ü. (1994). Türkiye'de Karikatür, Çizgi Roman ve Çizgi Film (Cep Üniversitesi b.). İstanbul: İletişim.
• Bakhtin, M. (2005). Rabelais ve Dünyası. (Ç. Öztek, Çev.) İstanbul: Ayrıntı.
• Bakhtin, M. (2014). Karnavaldan Romana: Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar. (C. Soydemir, Çev.) İstanbul: Ayrıntı.
• Balcıoğlu, S. (1983). Cumhuriyet Dönemi Türk Karikatürü (Genişletilmiş 4. Baskı b.). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Berber, N. (2017). 2000’li Yıllar: Değişen Yasalar, Yazılan Projeler ve Yeni Adımlar…. Mart 20, 2019 tarihinde Heınrıch Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği: https://tr.boell.org/tr/2017/09/18/2000li-yillar-degisen-yasalar-yazilan-projeler-ve-yeni-adimlar. adresinden alındı
• Billingsley, A. (2013). Laughing against Patriarchy: Humor, Silence, and Feminist Resistance. 11 3, 2020 tarihinde pages. uoregon. edu adresinden alındı
• Binici, G. (2021). Popüler Kültür Ürünlerinde Feminist Mizahi Söylem. Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri ABD Doktora Tezi.
• Bumin, T. (2010). Tartışılan Modernlik: Descartes ve Spinoza. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cantek, F. Ş. (2020). Türkiye Kadınlığı Keşfediyor: Elele, Kadınca, Kim. F. Saygılıgil, & N. Berber içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Feminizm 10. Cilt (s. 127-137). İstanbul: İletişim.
• Cantek, L., & Gönenç, L. (2017). Muhalefet Defteri- Türkiye'de Mizah Dergileri ve Karikatür (1. Baskı b.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Crawford, M. (2003). “Gender and Humor in Social Context”. Journal of Pragmatics , 35 (9), 1413-1430.
• Çabuklu, Y. (2008). Toplumsal Performanslar. Ankara: Ayraç Kitap Evi.
• Çeviker, T. (1995). Bir Çizgi ve Ses Ustası Selma Emiroğlu Aykan'ın Dünyasında Gezinti. GülDiken Mizah Dergisi , 38-50.
• Çeviker, T. (2013). Eylül 18, 2020 tarihinde http://www.sahirabaci.com/sahirabaci/pages/posts/kadin-mizah-40.php adresinden alındı
• Demirkol, G. (2018). Gırgır. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirkol, G. (2021). Mizah Dergiciliğinde Gündelik Hayat ve Toplumsal Hafıza. (İ. Kamar, Röportajı Yapan) Mayıs 2022 tarihinde https://www.birgun.net/amp/haber/mizah-dergiciliginde-gundelik-hayat-ve-toplumsal-hafiza-331348. adresinden alındı
• Eroğlu, D. (2021). 03 02, 2022 tarihinde https://feministbellek.org/beden-politikalari/ adresinden alındı
• Gouma-Peterson, T., & Mathews, P. (2020). Sanat Tarihinin Feminist Eleştirisi. A. Antmen içinde, Sanat/Cinsiyet Sanat Tarihi ve Feminist Eleştiri (6. Baskı b., s. 13-119). İstanbul: İletişim.
• Halis, Ş. A. (2016). Kadın-Mizah İlişkisi ve 1970'lerden Günümüze Türk Sinemasının Güldüren Kadınları. H. Kuruoğlu, & M. Boz içinde, Medya ve Mizah (s. 381-399). Ankara: Nobel Kitap.
• Hart, M. t. (2007). Humor and Social Movements: An Introduction. International Review of Social History, Vol. 52, SUPPLEMENT 15: Humour and SocialProtest , 1-20.
• Hubbell, A. M. (2002). Six Funny Women: Gender, Body, Sexuality and Power in the Stand-up Comedy of Judy Tenuta, Paula Poundstone, Ellen Degeneres, Roseanne Bar, Pentland Arnold Thomas, Adele Givens and Margaret Cho. Northwestern University .
• Karakışla, Y. S. (2006). Osmanlı Mizahında Bir Kadın Sedası (1914): Leylak Dergisi. Toplumsal Tarih (151), 44-51.
• Kotthoff, H. (2006). Gender and Humor: The styate of the art. Journal of Pragmatics (38), 4-25.
• Lauzen, M. (2014). The Funny Business of Being Tina Fey: Constructing a (feminist) comedy icon. Feminist Media Studies , 14 (1), 106-117.
• Lockyer, S., & Pickering, M. (2008). You Must Be Joking: The Sociological Critique of Humor and Comic Media. Sociology Compass 2/3 , 808-820.
• Morreal, J. (1997). Gülmeyi Ciddiye Almak. (K. Aysevener, & Ş. Soyer, Çev.) İstanbul: İris Mizah Kültürü.
• Nochlin, L. (2020). "Neden Hiç Büyük Kadın Sanatçı Yok?". A. Antmen (Dü.) içinde, Sanat Cinsiyet Sanat Tarihi ve Feminist Eleştiri (A. Antmen, Çev., 6. Baskı b.).
• Odabaşıoğlu, S. (2014). Kadın Karikatüristlerimiz. İzmir: Karabağlar Belediyesi.
• Öngören, F. (1998). Cumhuriyet'in 75. Yılında Türk Mizahı ve Hicvi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özdemir, E. (2016). Türkiye Feminist Hareket/Örgütlenme Tarihi. F. Saygılıgil içinde, Toplumsal Cinsiyet Tartışmaları (s. 291-325). Ankara: Dipnot.
• Özman, M. (Yöneten). (2008). İsyan-ı Nisvan [Sinema Filmi].
• Sancar, S. (2008). Ortak Gündem Politikasının Başarıları ve Sorunları. Amargi (9), 11-12.
• Sanders, B. (2001). Kahkahanın Zaferi- Yıkıcı Tarih Olarak Gülme. İstanbul: Ayrıntı.
• Scott, J. W. (1988/2010). Toplumsal Cinsiyet: Faydalı Bir Tarihsel Analiz Kategorisi. Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar (12), 112-138.
• Scott, J. W. (1991/2013). Kadınların Tarihi. J. W. Scott içinde, Feminist Tarihin Peşinde (s. 105-141). İstanbul: BGST Yayınları.
• Seven, A. (2014). Ülkemizde Kadın Kariskatüristler. Yaratıcı Drama Dergisi , 9 (17), 19-28.
• Sipahi, İ., & Hayatseven, H. İ. (2006). Kadın ve Mizah: Kadın Karikatüristler Ajandası. İstanbul: Hanlar Matbaacılık.
• Tanrıöver, H. T., & Eyüboğlu, A. (2000). Popüler Kültür Ürünlerinde Kadın İstihdamını Etkileyebilecek Faktörler- Cinsiyetçiliğin Kültürel Pratikler Aracılığıyla Yeniden Üretilmesi: Popüler Kültürde Kadın İstihdamını Etkileyebilecek Olumlu ve Olumsuz Öğeler. (P. Yöneticileri, Dü.) Ankara: T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü.
• Tekeli, Ş. (1989). 80'lerde Türkiye'de Kadınların Kurtuluşu Hareketinin Gelişmesi. Birikim (Temmuz), 34-41.
• Tekeli, Ş. (1990). 1980'ler Türkiye'sinde Kadınlar. Ş. T. Haz.) içinde, Kadın Bakış Açısından 1980'ler Türkiye'sinde Kadın (s. 7-41). İstanbul: İletişim.
• Tekeli, Ş. (2016). Şirin Tekeli ile Söyleşi: Karı Kuvvetleri'nden Feminist Harekete. (E. Özdemir, Röportajı Yapan) Mayıs 2022 tarihinde http://www.5harfliler.com/sirin-tekeli-ile-soylesi-kari-kuvvetlerinden-feminist-harekete/ adresinden alındı
• Walker, N. (1988). A Very Serious Thing: Women's Humor and American Culture (Vol.2 b.). U of Minnesota Press.