Budun mu bodun mu yoksa bodan mı?

Yıl 2022, Sayı: Ö11, 180 - 199, 21.07.2022

Ahmet Karaman

https://doi.org/10.29000/rumelide.1146574

Öz

Türkler, dünyanın pek çok bölgesine göç etmiş hareketli bir yaratılışa sahiptir. Türk dili de dünyanın farklı yerlerine yapılan bu göçlerden nasibini alarak söz varlığı ve yapı bakımından göç edilen bölgelerdeki dilleri etkilemiş ve onlardan etkilenmiştir. Tarihsel süreç içinde gerek dil bilimsel nedenlerle gerekse de etkileşim içinde olunan dillerin etkisiyle kimi sözcükler arkaik duruma düşerek yerini başka sözcüklere bırakmıştır. Bu tip sözcüklerden biri de en eski tanıklamalarına, 8. yüzyıldan günümüze ulaşmış eski Türk yazısının (runik / runiform) kullanıldığı yazıtlarda rastlanan ve ‘halk’ anlamını içeren budun / bodun / bodan sözcüğüdür. Sözcüğün karşıladığı ‘halk’ anlamı sabit olmakla birlikte oluşum biçimi, bünyesinde barındırdığı ek ve nasıl okunması gerektiği üzerine fikir ayrılıkları günümüzde de devam etmektedir. Yapılan bu çalışmada, budun / bodun / bodan sözcüğünün karanlıkta kalan ve üzerinde tartışmalar bulunan yönlerine açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Yöntemsel açıdan, sözcüğün yapısı karşıladığı anlam üzerinden çözümlenecektir. Bunun sağlanabilmesi için Eski Türkçenin söz denizinden bol örnek tanıklamaya yer verilecektir. Buna ek olarak sözcüğün anlam dünyasının daha açık görülebilmesi adına Eski Türkçenin söz varlığında görülen ‘halk’ kavramıyla ilgili sözcükler üzerinde de durulacaktır. Sonrasında anlamsal örüntülerin yol göstericiliğiyle sözcüğün yapısal açıklamalarına geçilecektir. Daha sonrasında, sözcüğün fonolojik ve fonetik durumu üzerine sözcüğün yazıldığı alfabelerin özellikleri de göz önüne alınarak önerilerde bulunulacaktır. Çalışmada ayrıca ilgili sözcüğün tarihî süreç içerisinde geçirdiği gelişim yolları artzamanlı olarak takip edilecektir. Tüm bunların yanı sıra Eski Türkçede ‘halk’ anlamını karşılamak üzere hangi sözcüklerin kullanıma alındığı da eş zamanlı olarak ele alınmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

budun / bodun / bodan, halk, etimoloji, fonetik, Eski Türkçe

Budun or bodun otherwise bodan?

Öz

Turks have a lively creation that has migrated to many parts of the world. The Turkish language, by taking its share from these migrations to different parts of the world, affected and was influenced by the languages in the migrated regions in terms of vocabulary and structure. In the historical process, some words have fallen into archaic status and left their place to other words, both for linguistic reasons and by the effect of languages in interaction. One of these words is the word budun / bodun / bodan, the oldest testimony of which is found in the inscriptions using the old Turkic script (runic / runiform) from the 8th century, and includes the meaning of ‘folk’. Although the meaning of the word ‘people’ is fixed, there are differences of opinion on the form of formation, the suffix it contains and how it should be read. In this study, it will be tried to clarify the obscure and controversial aspects of the word budun / bodun / bodan. From a methodological point of view, the structure of the word will be analyzed through the meaning it represents. In order to achieve this, there will be plenty of sample testimonies from the word sea of Old Turkic. In addition, the words related to the concept of ‘folk’, which are seen in the vocabulary of Old Turkic, will be emphasized in order to be seen the meaning world of the word more clearly. Then, with the guidance of semantic images, the structural explanations of the word will be passed. Afterwards, suggestions will be made on the phonological and phonetic status of the word, taking into account the characteristics of the alphabets in which the word is written. In the study, the development paths of the related word in the historical process will be followed diachronically. In addition to all these, which words were used to meet the meaning of ‘folk’ in Old Turkic will also be discussed simultaneously.

Anahtar Kelimeler

budun / bodun / bodan, people, etymology, phonetic, Old Turkic

Kaynakça

• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı yazıtları Eski Türk runik yazıtları üzerine bir inceleme. Konya: Kömen.
• Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfantexte VII. Berlin: Akademie der Wissenschaften.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: TDK.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Ankara: TTK.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Atebetü’l-Hakayık. Ankara: TDK.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur’an tercümesi Rylands nüshası, Karahanlı Türkçesi giriş - metin - notlar - dizin. Ankara: TDK.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Ankara: TDK.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk izleri. Yenisey yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Bang Kaup, W. ve Gabain, A. von. (1929). Türkische Turfantexte II, Manichaica. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, In Kommission bei W. de Gruyter.
• Bang Kaup, W. (1934). Türkische Turfantexte VI, Das buddhistische Sūtra Säkiz Yükmäk. Berlin: Verlag Der Akademie Der Wissenschaften in Komission Bei Walter De Gruyter.
• Barutçu Özönder, S. (1998). Üç İtigsizler giriş - metin - tercüme - notlar - indeks xxx levha. Ankara: TDK.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Doerfer, G. (1975). Türkische elemente im Neupersischen (schluss) und register zur gesamtarbeit, Band IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā giriş - metin - çeviri - notlar - dizin - tıpkıbaskı. Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Ankara: TDK.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden - Boston: Brill.
• Erdal, M. (2011). Yazıtlar Türkçesinde dörtlü ses uyumu. İstanbul: Ötüken'den İstanbul'a Türkçenin 1290. Yılı (720-2010). 147-153.
• Ergin, M. (2013). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi.
• Gabain, A. Von. (1988). Eski Türkçenin grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü düşünceli prens öyküsü (çev, Vedat Köken), Ankara: TDK.
• Hazai, G. ve Zieme, P. (1970). Fragmente der Uigurischen version des ‘Jin’gangjing mit den Gâthâs des Meister Fu’, (Berliner Turfantexte I). Berlin: Akademie Verlag.
• Hazar, M. (2020). Runik harfli eski Türk yazıtlarındaki ses olayları. JOTS, 4/2, 376-436.
• http://www.altay.uni-frankfurt.de ..........................................
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/budun.............................................
• Kaljanova, E. (2005). Uygurca Dışastvustık giriş - metin - çeviri - dizin ve tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı.
• Kasai, Y. (2008). Die Uigurischen buddhistischen kolophone (Berliner Turfantexte XXVI). Turnhout: Brepols.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, giriş, metin ve dizin. Ankara: TDK.
• Kızıldağ, S. H. (2021). Eski Türk yazıtları söz varlığının çağdaş kuzeybatı (Kıpçak) Türk lehçeleri söz varlığı ile karşılaştırılması. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Kormuşin, İ. vd. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik metinler. Ankara: BilgeSu.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (tiem 235v/3 - 450r7) giriş - inceleme - metin - dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetjurkskiy slovar’. Leningrad: Leningradskoje Otdelenije İzdatel’stva, Nauka.
• Nalbant, B. Ö. (2010). "Oğuz" sözcüğünün kökeni üzerine yeni düşünceler. Türkbilig, 20, 47-59.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: TDK.................................
• Ölmez, M. ve Röhrborn, K. M. (2001). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, Xuanzang leben und werk teil 7, die alttürkische Xuanzang-biographie III. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ölmez, M. (2018). Uygur Hakanlığı yazıtları. Ankara: BilgeSu.
• Röhrborn, K. M. (1991). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, Xuanzang leben und werk teil 3, die alttürkische Xuanzang-biographie VII. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Röhrborn, K. M. (2011). Eski Uygur alfabesindeki "fonolojik prensip" problemi üzerine. İstanbul: Orta Asya'dan Anadolu'ya Alfabeler. 21-28.
• Sertkaya, O. F. (1999). Eski Türklerin kağan seçimi üzerine Göktürk yazıtlarındaki iki ata sözü. İlmi Araştırmalar, 8, 233-241.
• Shōgaito, M. (1988). Abhidharmakoşabhāşya-tīkā Tattvārtha (text in transcription). Kobe: Kobe City University of Foreign Studies.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: TDAD.
• Tekin, T. (2019). Irk Bitig eski Uygurca fal kitabı, Ankara: TDK.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II, Maytrısimit, burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Ankara: TDK.
• Tıbıkova, L. vd. (2012). Katalog drevnetyurkskih runiçeskix pamyatnikov gornogo Altaya. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Uçar, E. (2017). Eski Uygurcada ilk hecedeki yuvarlak ünlülerin yazıçevrimi problemi üzerine. JOTS, 1/2, 91-103.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (tiem 73 1v 235v/2) giriş - inceleme - metin - dizin. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Wilkens, J. (2007). Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (Berliner Turfantexte XXV). Berlin: Akademie Der Wissenschaften.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Ankara: TDK.
• Yiğitoğlu, Ö. (2011). Köŋül Tözin Ukıttaçı Nom ve salt-bilinç öğretisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, (Berliner Turfantexte XIII). Berlin: Akademie Verlag.
• Zieme, P. (2005). Magische texte des Uigurischen Buddhismus, (Berliner Turfantexte XXIII). Turnhout: Brepols Publishers.
• Zimonyi, I. (2021). Türk devlet teşkilatı olarak erken orta çağda bodun ile el kavramı (Çev.: M. Akif Korkmaz). Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 24, 481-507.