Tasavvufi bir remiz olarak balık: menkıbelerde balık ve tekke şiirinde balık metaforu

Yıl 2022, Sayı: Ö11, 356 - 385, 21.07.2022

Cenk Açıkgöz

https://doi.org/10.29000/rumelide.1146637

Öz

Deniz imgesinin tasavvufta önemli bir yeri vardır. Sadece deniz değil denizle ilgili olan dalga, katre, gavvâs, bahrî, inci, mercan gibi unsurlar da menkıbelerde ve tekke şiirinde tasavvufi birer remiz olarak kullanılır. Tasavvufi remiz olarak kullanılan unsurlardan biri de balıktır. Tasavvufta deniz vahdeti simgeler. Vahdet deryasına dalan salik ise denizdeki bir balığa benzetilir. Zira balık deniz olmadan yaşayamaz; salik de vahdet deryasına dalmadan hayat bulamaz. Balığın kıssa ve menkıbelerde geçen bir canlı olması da tekke şiirinde dinî-tasavvufi mesajlar vermek için bir araç olarak kullanılmasına zemin hazırlamıştır. Çeşitli nasihatler ve tasavvufi hikmetler bazen balığın özellikleri üzerinden dile getirilir. Bu çalışmada balık metaforunun menkıbelerde ve tekke şiirinde nasıl kullanıldığı ele alınmıştır. Çalışmamız bir giriş bölümü, iki ana bölüm ve bir sonuç bölümünden oluşmaktadır. Giriş bölümünde tasavvufta ve tekke şiirinde deniz ve denizle ilgili unsurların hangi şekilde kullanıldığı hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Birinci bölümde balığın kıssa ve menkıbelerde nasıl geçtiği üzerinde durulmuştur. Kur’an-ı Kerim’de bulunan bazı kıssalardan söz edilmiştir. Balıkla ilgili evliya menkıbeleri ele alınmıştır. Balığın dinî-tasavvufi kaynaklardaki önemi ortaya konmuştur. İkinci bölümde ise tekke şiirinde balığın işlenişi üzerinde durulmuştur. Balıkla ilgili bazı benzetme ve özellikler sıralanmıştır. Konuyla ilgili beyitler günümüz Türkçesine göre nesre çevrilmiş ve açıklanmıştır. Sonuç bölümünde araştırmadan elde edilen faydalar belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tekke Edebiyatı, Türk Tasavvuf Edebiyatı, Menkıbe, Balık, Mâhî

Fish as a sufi symbol: fish in legends and fish metaphor in dervish lodge's poetry

Öz

The image of the sea has an important place in sufism. Not only the sea, but also elements related to the sea such as wave, drop, diver, bahri (a kind of sea duck), pearl and coral are also used as a mystical symbol in legends and dervish lodge's poetry. One of the elements used as a sufi symbol is fish. In sufism, the sea symbolizes unity. The dervish diving into the sea of unity is likened to a fish in the sea. Because fish cannot live without the sea. Also dervish cannot live without diving into the sea of unity. The fact that fish is an animal found in narratives and legends has also enabled it to be used as a tool that gives a religious message in dervish lodge's poetry. Various advices and mystical wisdoms are sometimes expressed through the characteristics of fish. In this study, how the fish metaphor is used in legends and dervish lodge's poetry was discussed. Our study consists of an introduction part, two main parts and a conclusion part. In the introduction part, brief information was given about how the sea and the elements related to the sea were used in sufism and dervish lodge's poetry. In the first part, it was focused on how the fish was described in narratives and legends. Some narratives in the Qur’an were mentioned. Sufi legends about fish were discussed. The importance of fish in religious-mystical sources was revealed. In the second part, the place of fish in dervish lodge's poetry was explained. Some analogies and features related to fish were listed. The couplets related to the subject have been translated and explained according to modern Turkish. In the conclusion section, the benefits obtained from the research were discussed.

Anahtar Kelimeler

Dervish Lodge, Turkish Mystic Literature, Legend, Fish, Mahi

Kaynakça

• Akay, M. (1996). İbrahim Gülşenî’nin dîvânı metin-dil hususiyetleri-sözlük (Doktora tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Alim, A., Ergül, B., Okumuş, M. ve Baltacı, H. (Çev.). (2018). Rûhu’l-beyân -Kur’an meâli ve tefsiri- İsmail Hakkı Bursevî (19. Cilt). İstanbul: Erkam Yayınları.
• Atik, H. (2003). Nakşî Ali Akkirmânî dîvânı (inceleme-metin) (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ay, A. (2014). Abdülmecid Sivâsî divanı (inceleme-metin) (Yüksek lisans tezi). Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
• Aydın, A. (2009). Hanyalı Nûrî Osmân ve dîvânı (Doktora tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aydın, H. (2009). Alaşehirli Kadı Muhammed, hayatı ve edebî kişiliği. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (21), 450-460.
• Balığın Karnındaki İnci | Bir Kıssa Bin Hisse [Video]. (2016, 14 Ocak). 17.05.2022 tarihinde https://www.youtube.com/watch?v=q8GxBxN18Q4 adresinden erişildi.
• Bilgin, A. A. (2000). Ümmî Sinan divanı (inceleme - metin). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Coşkun, A. O. (2001). Abdülahad Nûrî dîvânı. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Demir, N. ve Erdem, M. D. (2007). Saltık-nâme cilt: I, II, III. Ankara: Destan Yayınları.
• Durkaya, H. (2017). Handanî divanı (inceleme-tenkitli metin-sözlük) (Doktora tezi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum.
• EA Komisyonu. (1992). Azzâz bin Müstevdî el-Betâihî. Evliyâlar ansiklopedisi içinde (3. Cilt, s. 329-330). İstanbul: İhlâs Gazetecilik.
• EA Komisyonu. (1992). Behâeddîn Buhârî (Şâh-ı Nakşibend). Evliyâlar ansiklopedisi içinde (3. Cilt, s. 400-445). İstanbul: İhlâs Gazetecilik.
• EA Komisyonu. (1992). Bîbî Cemâl Hâtun. Evliyâlar ansiklopedisi içinde (4. Cilt, s. 82-83). İstanbul: İhlâs Gazetecilik.
• EA Komisyonu. (1992). Bişr-i Hâfî. Evliyâlar ansiklopedisi içinde (4. Cilt, s. 98-115). İstanbul: İhlâs Gazetecilik.
• EA Komisyonu. (1992). Saltuk Türkî. Evliyâlar ansiklopedisi içinde (10. Cilt, s. 186-188). İstanbul: İhlâs Gazetecilik.
• EA Komisyonu. (1993). Ukayl el-Münbecî. Evliyâlar ansiklopedisi içinde (12. Cilt, s. 66-68). İstanbul: İhlâs Gazetecilik.
• Gedik, N. (2018). Türk edebiyatında manzum devriyye. İstanbul: H Yayınları.
• Güneş, M. (2006). Eşrefoğlu Rûmî hayatı, eserleri ve dîvânı. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• Güneş, M. (2008). Tıpkı basım ve yeni harflerle Erzurumlu İbrahim Hakkı dîvânı. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Ahmed-i Bedevî. İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (8. Cilt, s. 82-94). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Ebû Ali Rodbârî. İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (4. Cilt, s. 20-22). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Ebû Midyen Magribî. İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (6. Cilt, s. 203-210). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Hakîm-i Tirmizî. İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (4. Cilt, s. 124-133). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Muhyiddîn-i Arabî. İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (9. Cilt, s. 153-171). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Tâc-ül-Ârifîn (Ebü’l-Vefâ). İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (7. Cilt, s. 312-340). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• İÂA Komisyonu. (t.y.). Tâhâ-i Hakkârî. İslâm âlimleri ansiklopedisi içinde (18. Cilt, s. 246-257). İstanbul: İhlâs Matbaacılık.
• Kahraman, S. A., Dağlı, Y., Dankoff, R., Kurşun, Z. ve Sezgin, İ. (2011a). Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi - 1, 1-6. kitaplar, Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kahraman, S. A., Dağlı, Y. ve Dankoff, R. (2011b). Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi - 2, 7-10. kitaplar, dizin, Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karaca, S. (2019). Lâmi’î Çelebi, Fütûhu'l-mücâhidîn li-tervîhi kulûbi'l-müşâhidîn (nefehâtü'l-üns tercümesi): İnceleme, tenkitli metin, sözlük, dizin (Doktora tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rize.
• Kayabaşı, A. (1995). Sârbân Ahmed dîvânı (inceleme-metin) (Yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Kehf Suresi - 60-61. Ayet Tefsiri (t.y.). 19.03.2022 tarihinde https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Kehf-suresi/2200/60-61-ayet-tefsiri adresinden erişildi.
• Kuybu, B. (2019). Osman Kemâlî Efendî’nin divanı’nda vahdet-i vücud düşüncesi. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (11), 124-146.
• Kuyumcu, F. (1982). Kuddûsî divânı. Ankara: Gaye Matbaacılık.
• Mehmed Dâʽî (1293). Menkıbe-i Yahyâ Efendi Beşiktaşî. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. Demirbaş No. NEKTY05469.
• Mercan, İ. H. (2011). Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî ve menâkıb-nâmesi (2. Baskı). Ankara: Berikan Yayınevi.
• O beni gördü. (t.y.). 17.05.2022 tarihinde https://dinimizislam.com/detay.asp?Aid=7245 adresinden erişildi.
• Onay, A. T. (2009). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Cemal Kurnaz (Haz.). İstanbul: H Yayınları.
• Örs, D. ve Kırlangıç, H. (Çev.). (2015). Mesnevî-i maʽnevî, Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (2003). Ansiklopedik divân şiiri sözlüğü (12. Baskı). İstanbul: Leyla ile Mecnun Yayıncılık.
• Pourhossein, S. (2016). Animal metaphors in Persian and Turkish proverbs: A cognitive linguistic study (Doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Şentürk, A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu (bâb-çüst eri) (2. Cilt). İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi.
• Tatcı, M. (2012). Yûnus Emre: dîvân-ı ilâhîyât. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Tatcı, M. (2017). Niyâzî-i Mısrî Halvetî dîvân-ı ilâhiyât (3. Baskı). İstanbul: H Yayınları.
• Tatcı, M. ve Ögke, A. (2012). Vâhib Ümmî Halvetî dîvân-ı ilâhiyât. Ankara: H Yayınları.
• Tatcı, M. ve Yıldız, M. (2005). Azîz Mahmûd Hüdâyî dîvân-ı ilâhîyât tıpkıbasım ve çeviriyazı. İstanbul: Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayını.
• Tayşi, M. S. (1980). Cemâleddin Mahmud Hulvî, Lemezât (II) «ağız tadı» (lemezât-ı Hulvî ez-lemâʽât-ı ulvî). İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• Tuncer, E. (2021). Malay dünyasının ilk mutasavvıf şairi Hamza Fansûrî’nin ikan tunggal şiiri bağlamında vahdet-i vücûd anlayışı. İslam Tetkikleri Dergisi, 11 (1), 267-290.
• Uludağ, S. (Haz.). (1984). Ferîdüddîn Attar, tezkiretü’l-evliya. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları.
• Uludağ, S. (2017). Tasavvuf kültüründe keşif ve kerâmet (2. Baskı). İstanbul: Sufi Kitap.
• Uyanıker, N. (2021). Yunus Emre’nin “çıktım erik dalına” diye başlayan meşhur şathiyesinde tasavvufî ıstılahlar. Gülşen Seyhan Alışık (Ed.). Türkistan'dan Balkanlara Türk sufizmi içinde (s. 733-744). İstanbul: Paradigma Akademi.
• Uysal, S. (2011). Şerîf Muhammed Efendi'nin menâkıbu'l-evliyâ'sı (inceleme-metin-indeks) (Yüksek lisans tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Yavuzer, H. (1997). Kemâl Ümmî dîvânı inceleme-metin (Doktora tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yazıcı, T. (Çev.). (1978). Kuşeyrî tasavvuf’un ilkeleri (risale-i Kuşeyrî) 2. İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• Yılmaz, S. (2011). Mesnevî'de geçen hayvan metaforlarının tasavvufî yorumu (Yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.