Kıpçak Türkçesindeki kelimelerin Başkurt Türkçesinde uğradığı anlam değişmeleri örnekleri

Yıl 2022, Sayı: 29, 101 - 112, 21.08.2022

Oğuz Akyol

https://doi.org/10.29000/rumelide.1164044

Öz

Anlam değişmeleri, dünyadaki tüm dillerde zaman, tarihi olaylar, yaşam biçimlerinin değişmesi, teknolojik gelişmeler vb. sebeplerden dolayı oluşmaktadır. Diller, insanlar gibi doğar, büyür ve ölür. Anlam değişmeleri de dillerde var olan kelimelerin zaman içinde anlam evrenin değişmesi neticesinde oluşmaktadır. Toplum yaşamındaki değişiklikler anlam değişmelerini meydana getirir. Diller, zaman içinde farklı milletlerin dillerinden etkilenir veya farklı dilleri etkileyebilir. Diller arasında kelime alışverişi olağan bir durumdur. Özellikle Türkçe, birçok farklı coğrafyada, birçok millet ile temasta bulunmuş ve bu milletlerin dillerinden etkilenmiş ya da etkilemiştir. Özellikle din değişimi, göçler ve savaşlar gibi toplumun tümünü etkileyen değişiklikler dildeki kelimelerin anlam evrenin genişletmekte, daraltmakta ya da başka anlama taşımaktadır. Art zamanlı dilbilim yöntemi ile dillerin tarihi sözlükleri ve günümüzdeki halini karşılaştırarak anlam evrenin nasıl değiştiğini tespit edebiliriz. Bu çalışmada, Tarihi Kıpçak Türkçesi ve onun günümüzdeki mirasçılarından biri olan Başkurt Türkçesi arasındaki anlam değişmeleri sınıflandırılmış ve kelime örnekleri gösterilmiştir. Etimoloji yapılmamıştır. Anlam değişmeleri, anlam daralması, anlam genişlemesi, başka anlam geçiş, anlam iyileşmesi ve anlam kötüleşmesi ana başlıkları ile sınıflandırılmıştır. Bu çalışma hazırlanırken sadece sözlüklerdeki kelimeler esas alınmıştır. Türkçenin tarihsel süreçte kelime bağlamında yaşadığı değişiklikler tespit edilmiştir. Böyle çalışmalar Türkçenin anlam evreni göstermesi açısından önem taşımaktadır. Diğer Türk lehçeleri arasındaki bu gibi çalışmalar, kelime bağlamında Türkçenin hangi süreçlerden geçtiğini bize gösterecektir.

Anahtar Kelimeler

Kıpçak Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Anlam Değişmeleri

Examples of changes in meaning of the words in Qipchaq Turkish in Bashkir Turkish

Öz

All languages around the world undergo changes in meaning as a result of time, historical events, changes in lifestyle, and technological advancements. Similar to humans, languages are born, mature, and die. Changes in semantics over time are a result of the development of the universe of meaning. Over time, languages are influenced by the languages of other nations or may affect other languages. The exchange of words between languages is common. Notably, Turkish has interacted with different geographies and nations, affecting or being influenced by the languages of these nations. The universe of meanings of words in a language may be extended, restricted, or the words may take on new meanings as a result of societal upheavals, particularly religious shifts, migration, and war. By comparing the history of languages to their contemporary definitions in dictionaries, one can determine how the universe of meaning has changed through a diachronic study. In this study, semantic changes between ancient Qipchaq Turkish and Bashkir Turkish, one of its modern descendants, were categorised and illustrated by word examples. There was no etymological research conducted. The semantic changes were classified under the titles of semantic restriction, semantic extension, semantic transfer, semantic recovery, and semantic deterioration. Only words from dictionaries were used to compile this study. Consequently, the semantic changes that Turkish had undergone over the course of history were disclosed. This type of research is crucial for Turkish studies in order to illustrate the universe of meaning. Additional research on Turkish dialects will shed light on the semantic changes that occur in Turkish.

Anahtar Kelimeler

Qipchaq Turkish, Bashkir Turkish, Semantic Changes

Kaynakça

• Ahanov, K. (2013). Dil Bilimin Esasları (2. Basım). Ceritoğlu Murat (Çeviri), TDK Yayınları, Ankara.
• Akar, A. (2017). Türk Dili Tarihi (12. Basım) Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Aksan, D. (1978). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle) (2. Basım). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim (6. Baskı). TDK Yayınları, Ankara.
• Aksan, D. (2016). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Arslan, M. (2015). Argo. Türk Dili Dergisi, c. 109, S. 767-768 Kasım-Aralık, ss. 196-221, TDK Yayınları, Ankara.
• Arslan-Erol, H. (2002). Tabu (Taboo) ve Kelimelerin Anlam Alanlarına Etkisi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 11, ss. 35-56. TDK Yayınları, Ankara.
• Arslan-Erol, H. (2014). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. TDK Yayınları, Ankara.
• Ata, A. (2002). Harezm – Altın Ordu Türkçesi. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36, İstanbul.
• Atmaca, E. (2012). Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Kadar Özelleşme Yoluyla Anlam Daralmasına Uğrayan Kelimeler. Turkish Studies, Vol. 7/2 Spring, ss. 129-143.
• Benzing, J. (1995). Başkurt Türkçesi. Argunşah, M. (Çev.), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Sayı 95, İstanbul.
• Demirci, K. (2008). Örtmece (Euphemism) Kavramı Üzerine. Milli Folklor, Yıl 20, S. 77, ss. 21-34.
• Demirci, K. (2014). Türkoloji İçin Dilbilim: Konular, Kavramlar, Teoriler. Anı Yayıncılık, Ankara.
• Ercilasun, A. B. (2010). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları, Ankara, 9. baskı.
• Ergin, M. (2008). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, İstanbul.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Güngör, A. (2006). Tabu-Örtmece (Euphemism) Sözler Üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 29, ss. 69-93.
• İmer, K. vd. (2013). Dilbilim Sözlüğü (2. Baskı). Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• Karaağaç, G. (2013). Anlam: Anlam Bilimi ve İletişim. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Karaağaç, G. (2017). Türkçe Üzerine Yazılar. Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kerimoğlu, C. (2017). Genel Dilbilime Giriş. Pegem Akademi, Ankara.
• Kılıç, V. (2009). Anlambilime Giriş Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık Eğitim, İstanbul.
• Öner, M. (2011). Türkçe Yazıları. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara.
• Özşahin, M. (2017). Türkçe ve Komşu Dillerde Ortak Bir Mecazlaşma Örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 6/2, ss. 708-718.
• Öztekten, Ö. (2008). “Tatar – Başkurt Meselesi” ve Başkurtça. Tarihten Bugüne Başkurtlar Tarih, Dil ve Kültür Üzerine İncelemeler. Özyetgin, A. M., vd. (Ed.), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Özyetgin, A. Melek (2006), Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı, Chinese Academy Of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department Of Institute Of History, Beijing, China.
• Saray, M. (2016), Başkırt. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 5, ss. 130 – 131.
• Tekin, T. ve Ölmez, M. (2014). Türk Dilleri, Bilgesu Yayıncılık, Ankara.
• Toparlı, R. ve Vural H. (2004). Kıpçak Türkçesi. Dilek Matbaa & Ofset Tesisleri, Sivas.
• Toparlı, R., vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü (2. Baskı). TDK Yayınları, Ankara.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual Yayınları, İstanbul.
• Yusupov, R. (2008). Altın Orda ve Başkurtlar (Tarihî – Antropolojik İnceleme). Tarihten Bugüne Başkurtlar Tarih, Dil ve Kültür Üzerine İncelemeler, Özyetgin, A. M., vd. (Ed.), Ötüken Neşriyat, İstanbul.