The plural category in Kuanşi im Pusar

Yıl 2023, Sayı: 32, 270 - 290, 21.02.2023

Nazmi Şen

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252752

Öz

Turkish tribes and communities were introduced to Buddhism earlier than other religions and belief systems except Tengricism. Although there were some traces of Buddhism during the I. and II. Turkish Khaganate, Buddhism was revived after the collapse of the Uyghur Khaganate of Ötüken, when the Uyghurs migrated and settled in the Turfan region. As a result, many translated works on Buddhism were brought into Old Uyghur Turkish and Buddhist Uyghur Literature was formed. Kuanşi im Pusar is a famous sūtra translated at that time. It contains a lot of information about Old Uyghur Turkish. The methods used in the construction of multiplicity in the work are remarkable. Many studies have been conducted on the concept of multiplicity in Turkish linguistics. It is noteworthy that morphological plurality is the most common in the studies. In Turkish, as in most languages, plurality is constructed morphologically, semantically and syntactically. Therefore, plural is a category. Since the first written sources of Turkish (Old Turkish Period), it is seen in the texts that semantic and syntactic methods are included in addition to the plurality made by morphological method. The aim of this study is to draw attention to the plurality made by syntactic method, which is the method used even more than the plurality made by morphological method in the works written in the Old Turkish Period; in addition to this, to indicate that the plurality made by semantic method is also used, and to examine the plurality category in Kuanşi im Pusar, a work belonging to the Buddhist environment written in Old Uyghur Turkish. Document analysis method was used in the study. As a result of the study, it was concluded that the syntactic method of plurality construction is the most commonly used method in Kuanşi im Pusar. The results were expressed with graphs.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkish, Kuanşi im Pusar, plural category

Kuanşi im Pusar’da çokluk kategorisi

Öz

Türk boy ve toplulukları Budizm’le Tengricilik hariç diğer din ve inanış sistemlerinden daha erken tanışmıştır. I. ve II. Türk Kağanlığı zamanında Budizm’le ilgili bazı izler olsa da Budizm, Ötüken Uygur Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Uygurların göç ederek Turfan bölgesine yerleşmesiyle canlanmıştır. Bunun sonucunda Budizm ile ilgili birçok çeviri eser Eski Uygur Türkçesine kazandırılmış ve Budist Uygur Edebiyatı oluşmuştur. Kuanşi İm Pusar o dönemde çevrilmiş ünlü bir sūtradır. Eser içerisinde Eski Uygur Türkçesi ile ilgili birçok bilgi barındırmaktadır. Eserde çokluk yapımında kullanılan yöntemler dikkat çekicidir. Türk dil biliminde çokluk kavramı ile ilgili birçok araştırma yapılmıştır. Araştırmalarda en çok morfolojik çokluğun yer aldığı göze çarpmaktadır. Çokluk çoğu dilde olduğu gibi Türkçede de morfolojik, semantik ve söz dizimsel yöntemle yapılmaktadır. Dolayısıyla çokluk bir kategoridir. Türkçenin ilk yazılı kaynaklarından itibaren (Eski Türkçe Dönemi) morfolojik yöntemle yapılan çokluğun yanında semantik ve söz dizimsel yöntemin de yer aldığı metinlerde görülmektedir. Bu çalışmanın amacını Eski Türkçe Dönemi’nde yazılmış eserlerde morfolojik yöntemle yapılan çokluğun yanında hatta daha fazla kullanılan yöntem olan söz dizimsel yöntemle yapılan çokluğa dikkat çekmek; bunun yanında semantik yöntem aracılığıyla da yapılan çokluğun kullanıldığını belirtmek, Eski Uygur Türkçesiyle yazılmış Budist çevreye ait bir eser olan Kuanşi im Pusar’daki çokluk kategorisinin incelenmesi oluşturmaktadır. Çalışmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın sonucunda Kuanşi im Pusar’da söz dizimsel yöntemle çokluk yapımının en fazla kullanılan yöntem olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sonuçlar grafiklerle ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, Kuanşi im Pusar, çokluk kategorisi

Kaynakça

• Ağca, F. (2020). Çokluk İşaretleyicisi Olarak Eski Türkçe telim (EOT: delim) Sözcüğü ve Kökeni Üzerine. Türkbilig, 20 (40), 49-62
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Alyılmaz, C. (1999). Zamir n'si Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi? Türk Gramerinin Sorunları II, Ankara, 403-415.
• Alyılmaz, C. (2003). Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13, 11-21 .
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay.
• Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin Yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi.
• Alyılmaz, S. (2011). Risâle-i Mûze-dûzluk (İnceleme – Metin – Dizin). Ankara: Elik.
• Alyılmaz, S. (2017). On Plurality Category and Teaching in Turkish. Journal of Education and Training Studies, 5(9), 94-99.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede Birden Fazla Anlam Ögesiyle (Sentaktik Yolla) Kavramların İşaretlenmesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(1), 11-25.
• Alyılmaz, S. (2020). Dil Bilgisi Öğretiminde Bir Ayrıntı: Türkçede Çokluk Kategorisi ve Öğretimi Üzerine. (Dil Bilgisi Öğretimi adlı eserin içinde. Ed. Semra ALYILMAZ, Berna Ürün KARAHAN). İstanbul: Kriter.
• Barutçu Özönder, S. (2002). Eski Türklerde Dil ve Edebiyat. Türkler cilt: 3, Ankara: Yeni Türkiye.
• Bozkurt, F. (2003). Türklerin Dini. İzmir: Cem.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çağatay, S. & Tezcan, S. (1976). Köktürk Tarihinin Çok Önemli Bir Belgesi: Sogutça Bugut Yazıtı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten , 23-24, 245-252
• Delice, H.İ (2012). Sözcük Türleri. Ankara: Asitan.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: E. J. Brill.
• Ergin, M. (2013). Türkçe Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım / Yayım / Tanıtım.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet AKALIN). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin Derin Yapısı. Ankara: Belen.
• Günay, E. ve Güngör, H. (2019). Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hatiboğlu, V. (1982). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi.
• Hengirmen, M. (1998). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin.
• İlhan, N. (2009). Türk Dilinde Çokluk. İstanbul: Manas.
• İmer, K; Kocaman, A. Ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• İzgi, Ö. (1989). Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaya, K. (2017). Budizm Sözlüğü. Ankara: Doğu Batı.
• Kerimoğlu, C. (2008). Türkiye Türkçesi Gramerciliğinde Çokluk ve İstek Kategorileri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(3), 140-155.
• Koç, N. (1992). Açıklamalı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap.
• Kononov, A. N. (2002). Türk Dili Grameri. İstanbul: Multilingual.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu,.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes Tariat Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
• Mert, O. (2019). Kutadgu Bilig’de Nesneyi Karşılayan Kavram İşaretleri ile Eylemler Arasındaki Sentaktik İlişkiyi Sağlayan Dışa Dönük Görevli Dil Ögeleri. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 4 (2), 431-445.
• Nadalyayev, V. M. ve diğerleri (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad.
• Ögel, B. (1971). Türk Mitolojisi. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü.
• Ölmez, M. (2004). Burkancı (Budist) ve Manici (Manihesit) Türk Edebî Çevreleri. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 129-135.
• Özcan Devrez, C. (2020). Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özyetgin, A.M. (2014). İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Seggie, F. N. ve Bayyurt, Y. (2015). Nitel araştırma – Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları. Ankara: Anı.
• Sertkaya, O. F., Alyılmaz, C. ve Battulga, T. (2001). Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Albümü. Ankara.
• Şen, N. (2022). Eski Uygur Hukuk Vesiklarının Söz Dizimi. Doktora Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı Dil Kültür Sanat Cilt: 2. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Tekin, Ş. (2019). Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tezcan, S. (1978). En Eski Türk Dili ve Yazını. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ankara, s. 271-323.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Üstünova, K. (2012). Ad İşletimi. Bursa: Sentez.
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch (eski Uygurcanın el sözlüğü eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yamada, N. (1993). Uigurubun Keiyaku Monjo Shūsei. Sammlung Uigurischer Kontrakte. (Haz. Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umemura, Takao Moriyasu), Cilt I: Gesammelte Arbeiten über die uigurischen Dokumente von N. Yamada. Cilt II: Textband.Texte in Transkription und Übersetzung, Bemerkungen, Listen, Bibliographie und Wörterverzeichnis. Cilt III: Faksimileband, Osaka: Osaka University Press.
• Yıldız, H. (2019). Eski Uygur Budist Metinlerinde Bir Karakter Analizi Kuan Şi İm Pusar. Eski Türkçenin İzinde (Ed. Hüseyin Yıldız). Ankara: Akçağ Basım Yayın, 59-77.
• Yitik, A. İ. (2014), Doğu Dinleri. İstanbul: İsam.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uigeren. Berliner TurfanTexte XIII. Berlin: Akademie Verlag, 121-126.
• Zieme, P. (1989). Zwei neue alttürkische Saddharmapuṇḍarīka-Fragmente. Altorientalische Forschungen. Fascimiles: XX- XXII, 370-379.