Haşmet Dîvânı’nda kozmik âlem

Yıl 2023, Sayı: 32, 761 - 771, 21.02.2023

Şule Özbektaş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252842

Öz

Evren ve evrendeki genel düzenle ilgili şeyler kozmik terimi ile ifade edilir. Kozmik unsurlar, ilk çağdan beri insanoğlunun merakını çektiğinden her zaman incelenen ve üzerinde konuşulan bir konu olmuştur. Bu merak, divan şairlerini de cezbedince kozmik âlem, klasik Türk şiirindeki yerini almıştır. Kozmik unsurlar, klasik Türk şiirinde yalnızca terim manasını kapsayacak surette kullanılmaz. Kimi zaman sevgiliyle ilgili bir benzetme unsuru olarak kimi zaman bir devlet büyüğünden yahut başka bir memduhdan sitayişle bahsetmek maksadıyla, kimi zaman da şair kendisini övmek düşüncesiyle zikredilir. Kozmik âlem, klasik Türk şiirini besleyen önemli bir kaynaktır. Hemen hemen bütün şairlerin divanlarında kozmik âleme ait pek çok unsurun yer aldığı söylenebilir. Gökyüzüyle ilgili öğeleri genellikle şekil ve renk yönüyle işleyen divan şairleri, ayrıca yıldızların insanların hayatını etkilediği fikriyle şekillenen ilm-i tencime de başvurarak zengin bir anlam dünyası ortaya koymuşlardır. Bu söz ve anlam varlığından faydalanan şairlerden biri de 18. yüzyıl şairlerinden Haşmet’tir. 1133/1720 -1143/1730 yılları arasında doğduğu tahmin edilen Haşmet, Arapça ve Farsçaya hâkim bir isimdir. Çeşitli memuriyetlerde bulunan şair, 1182/1768 yılında vefat etmiştir. Haşmet Dîvânı, diğer birçok divan gibi kozmik unsurların yer aldığı bir eserdir. Bu çalışmada Haşmet Dîvânı’nda geçen kozmik unsurların hangi açıdan ve ne şekilde ele alındığını tespit edilmeye çalışılmış; belirlenen beyitler gökyüzü, yıldızlar, seb’a-i seyyare ve burçlar olmak üzere dört başlık altında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kozmik âlem, ilm-i tencim, klasik Türk şiiri, 18. yüzyıl, Haşmet Dîvânı

Cosmic realm in the Divan of Haşmet

Öz

Things related to the universe and the general order in the universe are expressed with the term "cosmic." Cosmic elements have always been a subject that has been studied and talked about since the beginning of time and has attracted the curiosity of mankind. When this curiosity attracted divan poets, the cosmic world took its place in classical Turkish poetry. Cosmic elements in classical Turkish poetry are not only used to cover the meaning of the term. Sometimes they are used as an element of analogy about the beloved, sometimes for the purpose of praising a statesman or another admired person, and sometimes with the thought of the poet praising himself. The cosmic realm is an important source that feeds classical Turkish poetry. It can be said that there are many elements of the cosmic realm in the divans of almost all poets. Divan poets, who usually address the elements related to the sky in terms of shape and colour, have also put forward a rich world of meaning by applying to tencim science, which is shaped by the idea that stars affect people's lives. One of the poets who benefited from this word and its meaning is Haşmet, one of the 18th-century poets. Haşmet, who is estimated to have been born between 1133/1720 and 1143/1730, is a name that is dominant in Arabic and Persian. The poet, who held various civil service positions, died in 1182/1768. The Divan of Haşmet, like many other divans, is a work that includes cosmic elements. In this study, it was tried to determine from what aspect and in what way the cosmic elements in the Divan of Haşmet were addressed; and the couplets determined were examined under four headings: sky, stars, seb'a-i seyyare, and horoscopes.

Anahtar Kelimeler

Cosmic realm, tencim science, classical Turkish poetry, 18th century, Divan of Haşmet

Kaynakça

• Arslan, M. ve Aksoyak, İ. (2018). Haşmet Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 07. 10. 2022].
• Batislam, H. D. (2017). “Divan Şiirinde Kadeh ve Kadeh Redifli Gazeller”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 18. s. 1- 28.
• Çelebioğlu, A. (1992). “Bedir”, TDVİA, C. V. s. 324- 325.
• Doğan, H. (2012). “18. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatının Haşmet Divanı’ndaki Akisleri”. Turkish Studies. 7/4. s. 1547- 1584.
• Durkaya, H. (2020). "Klasik Türk Şiirinde Osmanlı Eğlence Hayatının Bir Yansıması: Mehtabiyeler". Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 1/ 24. s. 173- 194.
• Durkaya, H. (2021). “Divan Şiirinde Zühre”. Kadın. Ed: Gülden Sağol Yüksekkaya vd. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Erdoğan, M. (2013). Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili. İstanbul: Kitabevi.
• Fehd, T. (2000) “İlm-i Ahkâm-ı Nücûm”. TDVİA, C. XXII. s. 124- 126.
• Fidan, G. G. ve Açar, Z. (2019) “Klasik Türk Edebiyatı Metinlerinde Manzumdan Mensura Dönüşüm: Mihr ü Vefâ”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 66. s. 27- 36.
• Gölpınarlı, A. (2006). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Hisar, A. Ş. (1995). Boğaziçi Mehtapları. İstanbul: Sebil Yayınevi.
• http://lugatim.com/s/gülmih, [Erişim Tarihi: 19.12.2022].
• Işıkhan, D. (2014). "Divân Şâirlerinde İlm-i Tencîm Tesîri". Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 4. s. 110- 114.
• Korkmaz, E. (2016). Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• Kurnaz, C. (1995). “Felek”. TDVİA, C. XII. s. 306- 307.
• Kutluer, İ. (1992). “Burç”. TDVİA. C. VI. s. 422- 424.
• Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun.
• Onay, A. T. (2019). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü (Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı). Haz: Cemal Kurnaz. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Özer, Z. (2015). Divan Şiirinde Burçlar. (Yüksek Lisans Tezi). Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C: I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (1995). “Âh Mine’l-Aşk (Aşkın Öz Yurdu ve Has Bahçesinde Bir Temaşa)”. Cogito: Aşk. 4. s. 81- 102.
• Pala, İ. (2004). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Pehlivan, E. (2001). Nasihat-nâme Şeyh Eşref b. Ahmed. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Şemseddin Sami. (2008). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı.
• Şentürk, A. A. (1994). “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabitler (Burçlar)”. Türk Dünyası Araştırmaları. 90. s. 131- 180.
• Yıldırım, A. (2003). "Zıtlık Kavramı ve Divan Şiirinde Zerre-Güneş Sembolizmi". Bilig. 25. S.125- 138.
• Yıldırım, H. (2015). “Divan Şairlerine Göre Burçlar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 41. s. 340-353.
• Yücel, İ. (1998). “Hilâl”. TDVİA, C: XVIII. s. 1- 11.