Esrâr Dede Dîvânı’nda Hurufîlikle ilgili unsurlar

Yıl 2023, Sayı: 32, 772 - 781, 21.02.2023

Hayriye Durkaya

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252844

Öz

Harfler, çok eski zamandan beri birer sembol olmanın ötesinde mistik bir yöne sahip olmuştur. Varlığı anlamak veya anlamlandırmak isteyen toplumlar, bunu zaman zaman harfler üzerinden açıklamaya çalışmışlardır. İslam dünyasında ise harfleri, kendi inançlarını sistemleştirmede kullanan en önemli zümre Hurufîlerdir. Fazlullah-ı Hurûfî’nin (öl. 796/1394) kurucusu olduğu bu mistik felsefede Arap ve Fars alfabesindeki harfler ile bu harflerin toplamı olan 28 ve 32 sayıları, varlığı anlamlandırmada hareket noktası olarak kabul edilmiştir. Hurufîlik, zaman içerisinde şeriata aykırı olarak görüldüğünden ortadan kaldırılmaya çalışılsa da farklı tarikatlara etki etmek suretiyle bir şekilde varlığını sürdürmüştür. Bu tarikatlardan birisi de Mevlevîliktir. Bazı Mevlevîler, asla Fazlullah’ı bir şeyh olarak görmemek kaydıyla Hurufîlik çerçevesinde değerlendirilebilecek ifadelere yer vermişlerdir. 18. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairlerinden Esrâr Dede de bu isimlerden biridir. Mevlevî şairler arasında önemli bir yere sahip olan Esrâr Dede, Mevlevîliğe intisap etmesi dolayısıyla “dede” unvanını almıştır. Çeşitli eserler kaleme alan bu mutasavvıf şair, 1211/1796 tarihinde İstanbul’da vefat etmiştir. Esrâr Dede Dîvânı yazdığı eserlerden biri olup divanda, Hurufîlikle ilgili bazı kavramların geçtiği görülür. Bundan hareketle çalışmada Hurufîlik ile Mevlevîlik arasındaki etkileşim açıklanarak bazı Mevlevî şairlerin, bu münasebete istinaden Hurufî söylemlere yer verdiği örneklerle gösterilmeye çalışılmış ve son olarak Esrâr Dede Dîvânı’nda bulunan Hurufî unsurlar hakkında bilgi verilerek ilgili divandan örnek beyitler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hurufîlik, Mevlevîlik, klasik Türk edebiyatı, Esrâr Dede Dîvânı

Elements of Hurufism in Esrar Dede's Diwan

Öz

Since ancient times, letters have always had a mystical aspect beyond their symbolic character. In an effort to understand or interpret existence, societies have from time to time sought to express it through letters. The most significant community using letters to systematize their beliefs in the Islamic world is the Hurufis. Founded by Fazlallah al-Hurufi (d. 796/1394), this mystical philosophy recognized the letters of the Arabic and Persian alphabets and the numbers 28 and 32, which represent the total number of these letters, as the starting point for interpreting existence. Hurufism has somehow continued through the influence of various orders, although over time attempts have been made to abolish it because it was considered incompatible with sharia law. The Mawlawiyah is one of these orders. In some Mawlawiyahs there are statements that can be evaluated within the framework of Hurufism, provided that Fazlallah was never to be considered a shaykh Esrar Dede, one of the poets of classical Turkish literature of the 18th century, is among these names. Esrar Dede, who occupied an important place among the Mawlawi poets, was given the title of "dede" (literally: grandfather) because of his loyalty to the Mawlawiyah. This Sufi poet wrote various works and died in Istanbul in 1211/1796. It is noted that some concepts of Hurufism are contained in the diwan he wrote entitled Esrar Dede's Diwan. In this context, the interaction between Hurufism and Mawlawiyah was explained, the fact that some Mawlawi poets included Hurufi expressions in their works was attempted to be demonstrated with examples related to this connection, and finally, information about Hurufi features in Esrar Dede's Divan was given and examples of couplets from the above-mentioned Diwan were presented in this study.

Anahtar Kelimeler

Hurufism, Mawlawiyah, classical Turkish literature, Esrar Dede

Kaynakça

• Aksu, H. (1995). Fazlullah-ı Hurûfî. DİA. C. XII. s. 277-279.
• Aslan, M. (2021). Mevlevi Yusuf Sineçak’ın Hurufilik Remizleriyle Örülü Bir Gazelinin Şerhi. Asya Studies, 5/18. s. 145-154.
• Atik, H. (2003). Esrâr Dede'nin Mübarek-Name Adlı Mesnevisi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44/1. s. 373-398.
• Cangöz, G. (2010). Siyâhî Dede Dîvânı (İnceleme- Transkripsiyonlu Metin). (Yüksek Lisans Tezi). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Cevizci, A. (2013). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Ceyhan, S. (2014). İsmail Rüsûhî Ankaravî- Dört Kitabın Manası: Fâtiha Sûresi. İstanbul: Hayykitap.
• Çıpan, M. (2002). Dîvâne Mehmed Çelebi: Afyon Mevlevîhânesi Şeyhi. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları.
• Demirli, E. (2015). İbn Arabî-Fütûhât-ı Mekkiye-Harflerin Sırları. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Duru, N. F. (2000). Mevleviyâne. İstanbul: Perşembe Kitapları.
• Genç, İ. (2000). Esrar Dede-Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Gölpınarlı, A. (1989). Hurûfilik Metinleri Kataloğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gölpınarlı, A. (2006). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılâp Yayınevi.
• Güleç, İ. (2016). Hurûfîlik ve Bektâşîlik- M. Sâdık Vicdânî. İstanbul: İz Yayınları.
• Horata, O. (2019). Esrâr Dede Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-240609/esrar-dede-divani.html [erişim tarihi: 05. 09. 2022].
• İsmâil Hakkı Bursevî (1287). Rûhu’l-Mesnevî I. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Kaya, B. A. (2017). Lefkoşa Mevlevîhânesi’nin Şair Şeyhlerinden Siyâhî Mustafa Dede. Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, 1/1. s. 15-38.
• Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı-Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Ocak, A. Y. (2018). Bektaşiyye. (Ed. Semih Ceyhan). Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Odunkıran, F. (2020). Mevlevî Tezkiresi: Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân (İnceleme-Metin). (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Öz, B. (1997). Bektaşilik Nedir? (Bektaşilik Tarihi). İstanbul: Der Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Top, H. Hüseyin (2016). Mevlevî Usûl ve Âdâbı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Tökel, D., A. (2016). Divan Şiirnde Harf Simgeciliği. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları.
• Türkben, H. (2008). Fahrî Dede ve Mecmuası (İnceleme ve Seçme Metinler). (Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Uluç, T. (2011). İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Uludağ, S. (2009). Sidretü’l-Müntehâ. DİA. C. XXXVII. s. 151-152.
• Usluer, F. (2009). Hurufilik-İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Usluer, F. (2019). Divan şairleri ve Hurûfîlik. Türkoloji Dergisi, 23/1. s. 80-104.
• Yücer, H. M. (2017). Vahdet-i Vücûd Nazariyesinin İzahında Nokta Sembolizmi ve Muhyiddin-i Rûmî’nin Temsîl-i Nokta Adlı Eseri. Journal of History Culture and Art Research, 6/2. s. 199-278