Özbek folklorunda ölüm anlayışı ve ruh tasarımı

Yıl 2023, Sayı: 32, 1059 - 1068, 21.02.2023

Mustafa Nerkiz Alpaslan Karabağ

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252875

Öz

İnsan hayatının en önemli geçiş dönemlerinden birisi olan ölüm, deneyimlenemeyen bir gerçeklik olması sebebiyle binlerce yıldır insan zihnini meşgul etmektedir. Bu gizem karşısında insanoğlu, ölüm ve ölüm sonrası yaşama dair konulara açıklık getirmek amacıyla çeşitli tasarımlarda bulunmuş, inançları doğrultusunda birtakım uygulamalara başvurmuştur. Bu inanış ve uygulamalar toplumların yaşam tarzına, bakış açılarına, inançlarına ve içinde bulundukları duruma göre farklılıklar göstermekle birlikte, insanın evreni algılama noktasındaki benzer yaklaşımları sebebiyle bazı inanışlar ve uygulamalar benzerlikler de sergileyebilmektedir. Farklı coğrafyalarda hüküm sürmüş ve çeşitli kültür dairelerine girmiş olan Türk topluluklarında ölüm olgusuna bakış açısı, ölümü kabullenme, ölümle ilgili inanışlar ve ölüm sonrasında yapılan çeşitli uygulamalar zaman içinde bazı değişim ve dönüşümlere uğrasa da ölüm anlayışının temelini eski Türk inancının oluşturduğu görülmektedir. Türklerde ölümün bazen bir “kavuşma” ya da “geri dönüş” olarak tasavvur edildiği görülmektedir. Bazen de ölüm, korkulan bir durum olarak karşımıza çıkmakta ve ona engel olabilmek için çeşitli pratikler ortaya konmaktadır. Bu makalede Türk topluluklarından birisi olan Özbekler arasındaki ölüm olgusu ile ruh anlayışı ve bu anlayışa bağlı olarak ortaya çıkan tasarımlar, inanışlar ve uygulamalar ele alınmış, ölümün dinî ve kültürel yönü üzerinde durulmuştur. Çalışmada ölüm sonrasındaki ruh anlayışı çeşitli yönleriyle irdelenmeye çalışılmış ve genel Türk dünyası içerisinde Özbeklerin ölüm olgusuna ve ruh anlayışına olan bakış açısı çeşitli verilerle netleştirilmek istenmiştir. Elde edilen veriler ışında yapılan değerlendirmeler ise çalışmanın sonunda sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, ölüm, ruh, inanış

Conception of death and spirit design in Uzbek folklore

Öz

Death, which is one of the most important transition periods of human life, has occupied the human mind for thousands of years because of being an unexplained personal experience. In the face of this mystery, mankind has made various designs in order to clarify the issues of death and life after death, and has applied to some practices in line with their beliefs. Although these beliefs and practices differ according to the lifestyles, perspectives, beliefs and situations of societies; Some beliefs and practices may also show similarities due to the similar approaches of human beings in perceiving the universe. Although the perspective of death, acceptance of death, beliefs about death and various practices after death in Turkish communities, which have ruled in different geographies and entered various cultural circles, have undergone some changes and transformations over time, it is observed that the basis of the understanding of death is the old Turkish belief. It is seen that death in Turks is sometimes conceived as a "reunion" or "return". In this article, the concept of death and spirit among the Uzbeks, one of the Turkish communities, and the designs, beliefs and practices that emerged depending on this understanding, were discussed, and the religious and cultural aspects of death were emphasized. In this study, it is aimed to deal with the understanding of post-mortem of sipirit in various aspects and to clarify the perspective of the Uzbeks on the concept of death and sipirit with various data. The evaluations made in the light of the data obtained are presented at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan, death, spirit, belief

Kaynakça

• Abdulahatov, N. (1999). Özbek Halk Yığılerining Canr Hususiyetlerige Dair, Özbek Tili ve Edebiyati, No: 1, 54-57.
• Aşirov, A. (2002). “Özbek Halkı Matem Merasimleride Zerdüştiylik İzleri”, O’zbekistan Tarihi, Sayı : 1, 65-71.
• Aşirov, A, (2007). Özbek Halkıning Kadimiy Etikad ve Merasimleri, Taşkent: Alişer , Nevaiy Namidegi , Özbekistan Milliy Kütüphanesi Neşriyati.
• Babacanov, Y. (1997). Matem Merasimlerige Ait Etnografizmler, Özbek Tili ve Edebiyati, No: 4, 57-58.
• Böriyev, A. (1994), Tirikler Kalbide Mengü, Fen ve Turmuş, No: 2, 25.
• Böriyev, A. - Tursunpolat, H. (2005) Özbek Halkı Bakıy Kadrıyatleri, Karşi: Nasaf Neşriyati.
• Buluç, S. (1968) “Şamanlık”, İslam Ansiklopedisi, C. XI.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Çetin, N. (2011). Türk Kültüründe Işık Kültü, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.
• Davletov, N. O. (2020). Hakas Şamanizminde Ölüm, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• İnan, A. (1998), Makaleler ve İncelemeler, C-1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kaşgarlı Mahmud (1999). Divanü Lugat-it- Türk (Tercüme: Besim Atalay), C. I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Mirzayev, T. –Turdimov, Sh. – Jo’rayev, M. –Eshonqulov, J. – Tilavov, A. (2020). O’zbek Folklorı, Toshkent
• Muradova, M. (2008). Folklor va Etnografiya, Toshkent: Aloqachi Nashriyoti.
• Muratoğlu, M. - Kalafat, Y. – Türkeroğlu, C. (1996). Özbekistan-Anadolu Karşılaştırmalı Türk Halk İnançları, İstanbul: TDAV Yayınları.
• Nasriddinov, K. (1996). Özbek Defn ve Taziye Merasimleri, Taşkent: Abdulla Kadiriy Namidegi Halk Merasi Neşriyati.
• Nurmatov, N. –Yo’ldosheva, N. (2007). O’zbek Halq Musiqa İjodi, Toshkent :G’afur G’ulom Nomidagi Nashriyot-Matbaa İjodiy Uyi.
• Öreyeva, D. (2004). Özbek Matem Meresimleri Folklori. Taşkent: Fen Neşriyati.
• Radloff, W. (2008). Türklük ve Şamanlık. (Ed.: Andaç Uğurlu), İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
• Sümer, N. (2014). Antik ve İlkel Toplumlarda Ölüm, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 83-116.
• Sümer, N. (2017). Mitolojik ve Dinsel Bir Sembol Olarak Ayna, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 52, Volume: 10, Issue: 52, 1367-1375.
• Tekin, F. (2020). Kazan-Tatar Türklerinin Halk Anlatılarında Ölüm, Motif Akademi Halk Bilim Dergisi, 13 (30), 566-579.
• Tryjarski, E. (2012), Türkler ve Ölüm, İstanbul : Pinhan Yayıncılık
• Tsai, L. M.(2006). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Çev. Ersel Kayaoğlu - Deniz Banoğlu, İstanbul: Selenge Yayınları
• Turan, O. (1946). “Türkler ve İslamiyet”, Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 4, 457-485.
• Tuychibaev, Sh. (2021). Özbeklerde Ölümle İlgili Sözel Folklör, Kültürel Miras Araştırmaları, 2 (2), 60-65.
• KK.1. Muhittinov Toxtasin, 1939, Matematik Öğretmeni, Taşkent.
• KK.2. Muhittinov Karimjon, 1969, Asker, Taşkent.
• KK.3. Ahmadaliyev Abduqaxxor, 1970, Kasap, Namangan.
• KK.4. Ma’rufjon Numanov, 1992, Öğrenci, Andican.
• KK.5. El’murod Toxtasinov, 1995, Öğrenci, Taşkent.
• KK.6. Asilbek Roziboyev, 1999, Öğrenci, Namangan.
• KK.7. Oybek Ahmedov, 1999, Öğrenci, Taşkent.