Harezm bölgesi halfe ve bahşılarının çıraklıktan ustalığa geçiş ritüelleri: Fatiha alma

Yıl 2023, Sayı: 32, 1069 - 1085, 21.02.2023

Esra Çam

https://doi.org/10.29000/rumelide.1252881

Öz

Harezm, bulunduğu coğrafi konumu ve sosyo-kültürel özellikleri nedeniyle tarih boyunca ticaretin ve kültürel ilişkilerin yoğun biçimde yaşandığı merkezi bir bölge olmuştur. Bölgede erken dönemlerden itibaren yerleşik hayata geçilmiş olmasının sosyal, kültürel ve ekonomik açılardan çeşitli olumlu yansımaları görülmektedir. Bu doğrultuda ticaret, ekonomi, bilim, mimari, edebiyat ve sanat alanlarında oldukça gelişmiş bir bölge olarak dikkat çeken Harezm’de pek çok bilim insanı, mutasavvıf, edebiyatçı ve sanatçı yetişmiştir. Kültür, inanç, sanat ve edebiyat başta olmak üzere çok çeşitli sahalardan farklı unsurları icralarında bütünleştiren bahşı ve halfeler de Harezm bölgesinin bu alanlardaki önemli temsilcileri arasında yer almaktadır. Öyle ki Harezm sanatının “anası” sazende halfeler, “atası” ise bahşılar olarak kabul edilegelmiştir. İster insanüstü güçler tarafından icracı olmaya çağırılmış olsunlar, ister aile içi aktarım yoluyla icracılığa başlamış olsunlar, isterse de icracılığa gönüllü talip olsunlar, halfe ve bahşıların hepsinin çıraklıktan ustalığa geçişleri belirli ritüeller bağlamında gerçekleşmek durumundadır. Eski kimliğin geride bırakılarak yeni bir kimlikle, yeniden yaratılışın, varoluşun kutsanmasını sembolize eden söz konusu geçiş ritüelleri aynı zamanda ustadan icazet alındığının topluma ilan edilmesi işlevine de sahiptir. Dolayısıyla da ortak inanç eylem ve söylem kalıplarıyla kuşaktan kuşağa geleneksel biçimde aktarılagelen halfelik ve bahşılıktaki ustalığa geçiş ritüellerinin hem bireysel hem de toplumsal boyutlara sahip olduğu görülmektedir. Bu çalışmada, Harezm bölgesinde gerçekleştirdiğimiz alan araştırmalarımız aracılığıyla elde ettiğimiz verilerden hareketle, bölgedeki önemli icracılar olarak dikkat çeken halfelerin ve bahşıların, çıraklık süreçlerini tamamlayarak ustalığa geçiş ritüelleri niteliğindeki “Fatiha alma” ritüeli ele alınmıştır. Söz konusu ritüelin başlıca özellikleri, türleri ve işlevleri belirlenerek, bu özellik ve işlevlerin Türk kültür ve inanç tarihi açısından kök ilişkileri çözümlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, Harezm, bahşı, halfe, geçiş ritüelleri, Fatiha alma

Rituals held to celebrate the transition of halfes and bahşis from apprenticeship to mastership in the Khwarazm region: Receiving Fatiha

Öz

Due to its geographical location and geographical-physical characteristics, Khwarazm has been a central settlement area where trade and cultural relations have been experienced throughout the history. The settled life in the region since the early periods has had various positive reflections in terms of social, cultural and economic aspects. Accordingly, many scientists, mystics, writers and artists have been trained in Khwarazm, which draws attention as a highly developed region in the fields of trade, economy, science, architecture, literature and art. Bahşıs and halfes, who integrate different elements from various fields, especially culture, belief, art and literature, in their performances, are among the important representatives of the Khwarazm region in these fields in that the “mother” of the art in the Khwarazm region is considered to be halfes (musicians) the “ancestor” is considered to be bahşıs. The transition from apprenticeship to mastership must all occur within the context of certain rituals, whether they are summoned by superhuman powers to become performers (musicians), begin performing through family transmission or voluntarily aspire to perform. These rituals of transition, which symbolize gaining a new identity by leaving behind the old identity, and the blessing of re-creation and existence, also have the function of announcing to the society that permission has been received from the master. Therefore, it is seen that the rituals of transition to mastery in halfes and bahşis, which are traditionally transferred from generation to generation with common belief, action and discourse patterns, have both individual and social dimensions. In the current study, based on the data we obtained through our field trips in the Khwarazm region, the ritual of “receiving Fatiha”, which is the ritual of transitioning to mastery by completing the apprenticeship processes by halfes and bahşis, who stand out as important performers in the region, is discussed. The main features, types and functions of this ritual were determined, and the root relationships of these features and functions in terms of Turkish culture and belief history were analyzed.

Anahtar Kelimeler

Khwarazm, bahşi, rituals of transition, receiving Fatiha

Kaynakça

• Abdullayev, H.(2004) Halfa Atamasi Haqida Bazi Qaydlar. Ozbek Tili va Adabiyoti, 4, 49-51.
• Aşık Ali (2006). Eserleri. Bakı: Avrasiya Press.
• Bayat. F. (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken.
• Eliade, M.(2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi I. İstanbul: Kabalcı
• Erduran, Z. (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne Göre İstanbul’da Esnaf, Zanaat ve Ticaret- Açıklamalı Metin. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi).
• Itina, M. A. (1981). Xorezmskaya Ekspetsiya Osnovnie Itogi Perspektivi Issledovaniy. Kultura i Iskusstvo Drevnego Xorezma. Moskova.
• Jırmunskiy, V. M & Zarifov, H.T. (1947). Uzbekskiy Narodnıy Geroiçeskiy Epos. Moskova.
• Keskin, A. (2017). Türk Dünyası Folklorunda Ortak Bir Ritüel Türü: Alkışlar: IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 29-36.
• Keskin, A. (2020). Türk Kültüründe Alkışlar ve Kargışlar. Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları.
• Kiliçev, T. (1985). Xorazmda Nikoh Toylari Qo’shiqlari ve Xalfalar İjodi. Ozbek Tili va Adabiyoti, 6, 41-46.
• Köprülü, M.F. (2004), Edebiyat Araştırmaları-1, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ollaberganova,S.(2021). O’zbek Folklarıda Xalfalar Ijondining O’rnı.Taşkent.
• Putilov, B.N. (1997). Epiçeskoye Skazitelstov: Tipolojiya Etneçisekaya Spetsifika. Moskova.
• Rahimov, F. (2021). Etnografiya Destannogo Tvorçestva Skazitelya, Аktualnoe v Filologii, 4/4, 1-4.
• Rozimbayev, S. (1985). Horazm Dostonları. Taşkent: Özbeskistan Fen Neşriyatı.
• Sabirova N. (2022) Posledovatelnost Razvitiya İskusstva Bahşi Harezma, Folkloristika, Elektronnıy Nauçnıy Jurnal, 4, 94.
• Tolstov, S.P. (1948a). Po Sledam Drevnehorezmiskoy Svilizassii, İzdatelstvo Akademiya. Moskova-Leningrad: Nauk SSSR.
• Tolstov, S.P. (1948b). Drevniy Horezm. Moskova: MGU.
• Yıldırım, M. & Çeltik S. (2010). Peygamberlerin Sanatsal Faaliyetleri Üzerine. SÜİFD, 29, 67-94.
• Zarifov, H. (1972) Bahşi, Özbek Ensiklopediyasi, C. 2, s. 98-99) içinde. Taşkent: Fan.
• URL1: https://www.ozodlik.org/a/28851577.htm
• KK.1. G.J. 64, Kolej, Evli, Hazarasp.
• KK.2. Z. M. 60, Üniversite, Evli, Hive.
• KK.3. Z.A.62, Orta Mektep, Evli, Hive.
• KK.4. A.M.,64, Üniversite, Evli, Hive.
• KK.5. N.B. 47, Orta Mektep, Evli, Hive.
• KK.6. A.İ.,64, Üniversite, Evli, Koşköprü.
• KK.7. S.K.54, Orta Mektep, Bekâr, Hive.
• KK.8. M.O.41, Üniversite, Bekar, Ürgenç.
• KK.9. A.K. 74, Üniversite, Evli, Hive
• KK.10. E.A. 53, Üniversite, Evli, Hive.
• KK.11. F.N. 49, Üniversite, Evli, Şavat.
• KK.12. A.Y. 30, Üniversite Öğrencisi, Evli, Koşköprü.
• KK.13. Ş. J., 58, Üniversite, Evli, Hive.
• KK.14. S. Y.64, Üniversite, Bekar, Honka.
• KK.15. G.S.63, Orta Mektep, Bekar, Bagat.
• KK.16. C. Orta Mektep, Evli, Bagat.
• KK.17. R.N. 72, Üniversite, Evli, Şavat.
• KK.18. A.M.46, Orta Mektep, Evli, Hive.
• KK.19. S. K. 53, Üniversite, Evli, Yangi Arık
• KK.20. M.K. 33.Orta Mektep, Evli, Yangipazar.