Senâyî’nin manzum Süleymaniyye’sinin metaforik söylem çözümlemesi

Yıl 2023, Sayı: Ö12, 323 - 336, 23.07.2023

Nagehan Uçan Eke

https://doi.org/10.29000/rumelide.1330495

Öz

Toplumsal ve anlambilimsel bir yaklaşım olan söylem çözümlemesinde, sözcelemenin bağlamı, vericinin özellikleri ve sözcenin anlamsal özellikleri göz önünde bulundurulur. O hâlde bir kez okuma ile fark edilemeyecek söylemsel özdekliği çözümlemek, söylem çözümlemesinin temel meselesidir. Söz konusu edebî metinler olduğunda ise söylem çözümlemesi, ihtiyaçtan daha çok zarurettir. Nitekim üst bir dille yaratılan edebî eserler, içerdikleri imge ve metaforlarla söylemi derinleştirirler. Bir edebî eserin esas manası barındırdığı metaforlarda gizlidir. Esasen metaforik düşünme; kişinin kendini ve diğerlerini tanımasını sağlamanın yanı sıra nasıl iletişim kurduğumuzu, nasıl öğrendiğimizi, nasıl keşif ve icat ettiğimizi anlamak için son derece önemli bir araçtır. Bilhassa kavramsal metaforlar ve görüntü şemaları, ortak özellikleri paylaşan iki şey arasında gizli karşılaştırma yapan metaforik düşünmenin temel unsurlarıdır. Edebî-bilimsel inşalar olarak metaforlar; bir çağın, bir kültürün, bir ortamın yansımasıdır ve onları kullananların faaliyetlerini ve düşüncelerini ifade eder. Kanuni Sultan Süleyman’ın uzun süren saltanatı boyunca seferlerini, savaşlarını, zaferlerini veya bu dönemin diğer olaylarını anlatmak için yazılan eserler genellikle Süleymanname adıyla anılagelmiştir. Tarih kitaplarında yer almayan birçok ayrıntı Süleymannameler gibi edebi eserlerden elde edilebilir ya da bu eserler var olan bilginin teyit edilmesinde başvuru kaynağı olabilir. Başka bir deyişle Süleymannameler, bilhassa tarihe tanıklık etmeleri yönüyle edebî kıymetleri kadar disiplinlerarası çalışmalar için de çok önemli birer kaynaktır. Senâyî’nin 1521’deki Belgrad’ın fethiyle başlayan Süleymanname’si Sultan Süleyman’ın Batı’ya ve Doğu’ya yaptığı birçok sefer hakkında bilgi vermekte ve 1538’deki Karaboğdan Seferi’yle sona ermektedir. Bu manzum Süleymanname gerek verdiği tarihî bilgi ve gerek Kanuni methiyesi olması sebebiyle barındırdığı dilsel malzeme açısından oldukça zengindir. Bu çalışmada, Senâyî’nin manzum Süleymaniyyesi üzerinde metaforik söylem çözümlemesi yapılacak ve böylelikle tarihî/edebî bir metinden hareketle 16. yüzyıl Osmanlı Türkçesinin olanakları tespit edilerek söylemin gücü ve gelişimi izlenebilecektir.

Anahtar Kelimeler

söylem çözümlemesi, metafor, Senâyî, Süleymaniyye

Kaynakça

• Alan, H. (2019). “Sâhipkıran”. İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, Ek-2, s. 443-444.
• And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Andrews, W. G. (2000). Şiirin Sesi, Toplumun Şarkısı. (çev. Tansel Güven). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aktulum, K. (2000). Metinlerarası ilişkiler. Ankara: Öteki Yayınevi.
• Büyükkantarcıoğlu, N. ve E. Yarar (2006). “Dil ve ikna: Türk politika söyleminde ikna edici önerme yapıları”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. s. 91-113.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006). “Söylemden ideolojiye eleştirel söylem çözümlemesi”. Dilbilim Temel Kavramlar, Sorunlar, Tartışmalar. (haz. A. Kocaman). Ankara: Dil Derneği Yayınları. s. 101-115.
• Celalzade Mustafa Çelebi (2011). Kanuni’nin tarihçisinden muhteşem çağ Kanuni Sultan Süleyman Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik. (haz. Ayhan Yılmaz). İstanbul: Kariyer Yayıncılık.
• Coulthard, M. (1985). An introduction to discourse analysis. London: Longman.
• Çelik, H. & H Ekşi (2008). “Söylem analizi”. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi. 27 (I). s. 99-117.
• Ercan, G. S. ve P. Danış (2019). “Söylem, söylem çözümlemesi ve eleştirel söylem çözümlemesi: tanımları ve kapsamları”. DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi. 6 (2). s. 527-552.
• Günay, D. (2013). Söylem çözümlemesi. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• İnce, Y. (2019). “Klasik dönem Osmanlı tarih yazımında oto sansür ve çarpıtma: beş olay bir sonuç”. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi. 17 (1). s. 341-368.
• Kıran, B. İ. (2015). “Osmanlı İmparatorluğu’nda doğancılık”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 2(5). s. 148-164.
• Kortantamer, T. (1993). “Gül kasidesi”. Eski Türk edebiyatı-makaleler. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 413-435.
• Onay, A. T. (2007). Açıklamalı dîvân şiiri sözlüğü. (haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Birleşik Yayınları.
• Parini, J. (2022). Şiir neden önemlidir?. (çev. Güven Turan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Potter, J. & M. Wetherell (1987). Discourse and social psychology: Beyond attitudes and behaviour. London: Sage.
• Sarı, G. (2017). “Necâtî Bey’in ‘gül’ redifli kasidesinde insan-tabiat ilişkisi”. folklor/edebiyat. 23 (92). s. 63-78.
• Severcan, Ş. (1999). “Süleymannameler”. Osmanlı. (edt. Güler Eren). C. VIII. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 301-317.
• Sözen, E. (1999). Söylem. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Tursun Bey (1977). Târîh-i Ebü’l-Feth. (haz. Mertol Tulum). İstanbul: Baha Matbaası.
• Uçan Eke, N. (2017). Klâsik Türk edebiyatında metaforik üslûp. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Uçan Eke, N. (2014). “Muhibbî dilinden Kanunî Sultan Süleyman’ın korkuları”. Korku kitabı. (edt. Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi Yayınları.