Kavram alanı içerisinde cilasun kelimesinin incelenmesi ve Derleme Sözlüğü’ne katkı: cılasım, cılasılım

Yıl 2023, Sayı: 36, 355 - 367, 21.10.2023

Hanife Gezer

https://doi.org/10.29000/rumelide.1372359

Öz

Moğolca ve Türkçe arasındaki yakınlık ister Ramstedt ve Poppe’nin düşündüğü gibi genetik bir akrabalığa dayansın ister Clauson ve Doerfer’in iddia ettiği gibi kelime ödünçlemesine dayansın, bu dillerin yüzyıllar boyunca etkileşim hâlinde olduğu inkâr edilemez bir gerçektir. Moğolca ve Türkçe arasındaki bu münasebette, karşılıklı kelime alışverişi iki döneme ayrılabilir. Birinci dönem Türkçenin Moğolcayı önemli ölçüde etkilediği Proto-Türkçeden Altay dil birliğine kadar olan dönem; ikinci dönem ise her iki dilin de birbirini etkilediği, 13. yy’da Moğol istilasıyla başlayan dönemdir. Diller gibi kelimeler de ister bir dile ait olsun ister ödünçleme olsun canlıdır ve birbirleriyle anlam ilişkisi içerisindedir. Dil, soyut veya somut bir kavramı karşılamak için bir kelimeye sahipken başka dillerden aynı kavram alanı içerisinde yer alan kelimelerden ödünçleme yapabilir. Bu kelimeler zamanla fonetik ve morfolojik değişikliğe uğrayabildikleri gibi sahip oldukları anlamların dışında yeni anlamlar da kazanabilirler. Bu çalışmanın konusu, Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar uzanan Moğol istilasıyla başlayan dönemde Moğolcadan Türkçeye geçtiği düşünülen cilasun kelimesidir. Çalışmada önce cilasun kelimesinin etimolojisi üzerinde durulmuştur. Daha sonra sözlük ve metin taraması yapılarak cilasun kelimesinin tarihî lehçelerde nasıl ve hangi anlamlarda kullanıldığı tespit edilmiştir. cilasun kelimesinin tespit edilen anlamlarından yola çıkarak aynı kavram alanında bulunan kelimeler ve bu kelimelerin çağdaş Türk lehçelerindeki anlamları incelenmiştir. Son olarak cilasun kelimesinin Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kullanımına değinilmiş ve Derleme Sözlüğü’nde bulunmayan, Çanakkale ağzında tespit edilen cılasım, cılasılım şekilleri örneklendirilerek ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

calagu, yaş, batur, kavram alanı, Türkiye Türkçesi ağızları

Kaynakça

• Arat, R.R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks, İstanbul: TKAE Yayınları.
• Arat, R.R. (2006). Atebetü’l-Hakayık, Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, M. & Güner, G. (2016). Codeks Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, B. (2006), Divanü Lûgat-it-Türk, 4 Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap, Karşılaştırmalı Metin Yayını, İstanbul: TDK Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1954). Azerbaycan ve Anadolu Ağızlarındaki Moğolca Unsurlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 1-10.
• Clark, L. V. (1977). Mongol Elements in Old Turkic, Journal de la Société Finno-Ougrienne 75, 110-168.
• Clauson, G. (1956). The Case Againist The Altaic Theory. Central Asiatic Jurnal, Vol. II, Nr. 3, 181-187.
• Clauson, G. (1959). The Earliest Turkish Loan Words in Mongolian, Asiatic Journal, 4: 174-187.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Çağatay, S. (1945). Altun Yaruk’tan İki Parça, I. Küü Tav’ın Canlıları Öldürdüğünden Dolayı Gördüğü Ceza; II. Üç Prensle Aç Pars Hikâyesi (Prens Mahasatvi), Ankara: TTK Basımevi.
• Demir, A. (1989). Moğolca –Türkçe İlişkileri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C.37, 295-300.
• Doerfer, G. (1963). Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band I, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doerfer, G. (1980-1981). Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu. Çev. Semih Tezcan, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 28-29, 1-16.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B.; Aliyev, A. M.; Şayhulov, A.; Kajıbek, E. Z.; Konkobay Uulu, K.; Yusuf, B.; Göklenov, C.; Mahpir, V. U. & Çeçenov, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 2 Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut, I-II, Ankara: TDK Yayınları.
• Ersoy, F. (2012). Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaçalin, M. S. & Ölmez, M. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1988). Türkçe ile Moğolca Arasında Ortaklaşan Unsurlar ve Moğolcanın Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 34 (1986), 43-48.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Giriş-İnceleme-Metin- Dizin, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Krueger, J. R. (2002). Eski Türkçede Moğolca, (Çev. Mustafa S. Kaçalin) Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.2, S.4, 206-214.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç, Ankara: TDK Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2006). VII-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Orkun, H. N. (2011). Irk Bitig (Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Özbek Tilining İzåhli Lugäti (2006), I-V Cilt, Taşkent: Devlet İlmi Neşriyatı.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Poppe, N. (1992). Moğol Yazı Dilinin Grameri, (Çev. Günay Karaağaç), İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Ramstedt, G. J. (1957). Einführung in die altaische Sprachwissenschaft 1. Lautlehre. Helsinki: Soumalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologishen Wörterbucshs Der Türksprachen, 1-2, Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden Kirjapaino.
• Sertkaya, O. F. (1987). Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turkish (Western Turki), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 35, 265-280.
• Şçerbak, A. (2011). Türk-Moğol Dil İlişkileri (Dillerin Birbirinden Etkilenme ve Birbirlerine Karışma Sorunu Üzerine. (Çev. Leyla Babatürk) Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S:25, 9-32.
• Starostin, S.; Dybo, A. & Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, 3 Cilt, Brill: Leiden, Boston.
• Tarama Sözlüğü (1963). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Ş. (1960). Uygurca Metinler I, Kuansi im pusar (Ses İşiten İlâh), vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapundarika-sūtra), Erzurum: TDK Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2009). Ankara: TDK Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati C. 1 (A-E). İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yayınları.
• Toparlı, R.; Vural, H. & Karaatlı, R. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca Ödünçleme Kelimeler I, Türkiyat Mecmuası, C. XVII, 209-250.
• URL-I: https://sozluk.gov.tr/
• Uygur Tiliniŋ İzahlik Lugeti (1990-1998). I-VI Cilt, Şincan Uygur Otonom Bölgesi Dil ve Yazı Komitesi, Milletler Neşriyatı.
• Vásáry, I. (1993). ±sXn and its Related Suffixes. Studies in Turkic Word Formation and Etymology, Journal of Turkology, Vol.1, No.1., 113-153.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Göttingen: Universitätsverlag