Anıt eserler ile birleşmek: İslamiyet öncesi Türk Runolojisi

Yıl 2023, Sayı: 36, 650 - 664, 21.10.2023

Ayten Akcan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1372380

Öz

Tarihimizin en eski kaynaklarından biri olan, bulundukları ilk dönemde sırlarla saklı yazıtlar olarak kabul edilen, manevi mirasın erken örnekleri olarak kodlanmış Orhun-Yenisey Yazıtları, Türk runik olarak kabul edilmekte ve incelenmektedir. Bu yazıtlar; millî bilincin artırılması, Türk halklarının günümüz dayanışmasını gerçekleştirebilmesi, karşılıklı iş birliği ve bütünlüğün sosyo-kültürel açıdan ilerlemesine yarar noktasında, Türk runolojisinin özüne ve içeriğine daha fazla önem verilmesi gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Aynı zamanda sosyo-tarihsel aşamalarda etnik birimlerin oluşum süreçleri, Türk halklarının kademeli gelişimi ve insan uygarlığının sağlanmasındaki rolleri ve Orhun yazılı anıtların Türk halklarının bilinçlenmesindeki sorumluluğu, Bilge Kağan, İstemi Yabgu ve Tonyukuk’un düzensiz Türk halklarını bir araya getirerek büyük bir siyasî-askerî birlik meydana getirilmesindeki rolleri de bu runik yazıtların tarih bilimine kazandırılması ile mümkün hale geldiği unutulmamalıdır. Bu yazıtlar Türk değerlerinin bir örneği olmasının yanı sıra insanlığın belli bir aşamasını da somutlaştırması ve uygarlık tarihinden haberler vermesi açısından da oldukça önemli anıt eserlerdir. Türk tarih bilincinin oluşmasında mühim bir yerde olan bu runik eserler, tarihsel süreçlerin bir öznesi, yani belli bir tarih zincirinin halkası olarak düşünülmelidir. Tarihe saygı duyma, bugünü yaratma ve gelecek için olumlu bir temel oluşturma fikri ile yazıtların aynı zamanda Türk dili konuşan halkların ortak ve benzersiz bir tarihsel köke sahip olması, Türk kimliğini anlamada ve Türk halklarının birliğini güçlendirmede önemli bir rol oynaması, Türk runolojisinin incelenmesine ve tanıtılmasına dair daha çok akademik çalışmanın yapılması düşüncesi, bu çalışmanın çıkış noktasıdır. Bu nedenle çalışmada, Türk halklarının bugünkü birlikteliği bağlamında sosyo-kültürel gelişimde karşılıklı ortaklık ve bütünlük temelinde tarihsel kaynaklara dayanarak bir inceleme yaparak bu bağlamda kavramsal öneriler ve tavsiyeler ortaya koymaya çalışılacaktır. Bunun yanı sıra çalışmada bahsedilen kavramsal meselelerden yola çıkarak, Türk runolojisinin araştırılması ve Dünya tarihîne ve elbette millî tarihe kazandırılmasının önemi meselesini de birkaç madde başlığında yer vermeye gayret gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk runolojisi, Orhun-Yenisey Anıtları, Gök-Türk, İskit, bozkır

Kaynakça

• Adlerfelt, G. (1740). The Military History of Charles XII, King of Sweden. Written by the Express Order of His Majesty, 3 vols.
• Ahmedova, A. (2022). Eski Türkçe Metinlerde Teŋri Sözcüğünün Anlam ve Kullanım Farklılıkları. 4. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu.
• Aksoy, N. D. ve Arslantaş H. A. (2010). Ulus Ulusçuluk ve Ulus-Devlet. TÜBAR, XXVIII, 31-39.
• Alyılmaz, C. (2003). Türk Tengri Dini Edebî Çevresi (Orhun Türkçesi Dönemi). Türk Dünyası Edebiyatı Tarihî, C. 4, 1-24.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay Yayınları.
• Amanzholov, A. S. (1996). Turkical Philology and history of the letter. Almaty.
• Arntz, H. (2021). Handbuch der Runenkunde. Einbeck, Almanya: Lempertz Edition und Verlagsbuchhandlung.
• Асқаров А. (2015). Ўзбек халқининг келиб чиқиштарихи.-Тошкент: O’zbekiston,-Б. 264.
• Aydın, E. (2010). Türk Runik Bibliyografyası. Genişletilmiş 2. baskı (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 61). İstanbul: Kitap Matbaacılık.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Barnes, M. (2013). What is runology and where does it stand today?. Futhark International Journal of Runic Studies. 4, 1-6.
• Barthold, W. (1975). Orta Asya Türk Tarihî Hakkında Dersler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Batmanov, İ. A. and Kunaa, A. Ç. (1963). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Tuvı. Kızıl, II, 11-12.
• Bazin, L. (1974). Le calendrier turcs ancienset medievaux. Lille: Service de Reproduction des Theses Universite de Lille.
• Bernştam, A. N. (1945). İstoki kirgizskoy literaturı. Trudı Instituta Yazıka, Literaturı i İstorii Kirgizskoy Filiala AN SSSR, cilt I, 83-84.
• Berta, A. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin…. (translated by Emine Yılmaz). Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Бобоёров, Ғ. (2018). Ғарбий турк ҳоқонлигининг давлат тузуми. Тошкент: Yangi Nashr.
• Cumagulov, Ç. C. (1995). Vilhelm Thomsen’in Çalışmaları ve Kırgızistan’da Bulunan Göktürk Yazıtları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 41, 99-114.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Cobb, J.B. (2021). Historical Consciousness, Part I: Origins and Characteristics. American Journal of Economics and Sociology, 80, 1429-1454.
• Çandarlıoğlu, G. (2003). İslam Öncesi Türk Tarihî ve Kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Englund, P. (1992). The Battle of Poltava: The Birth of the Russian Empire. Orion Publishing Group.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşlar. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2018). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (2002). Orhun Abideleri- (Bilge Kağan Yazıtı- Doğu Yüzü). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Erkal, M. E. (2008). Milletleşme Süreci ve Önündeki Engeller. Sosyoloji Konferansları Dergisi, 37, 65-76.
• Erkoç, H. İ. (2018). Türklerin İslamiyete Geçiş Sürecinde Tenri ve Allah Algıları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 58 (1), 301-326.
• From, P. (2007). Katastrofen vid Poltava : Karl XII:s ryska fälttåg 1707–1709. Historiska Media.
• Gabain, A. (1950). Alttürkische Grammatik mit Bibliographie, Lesestücken und Wörterverzeichnis auch neutürkisch. 2. verbesserte Auflage, Leipzig: Harrassowitz Verlag.
• Grant, F. (2000). Poltava: The Besieger Becomes Besieged. Military Heritage Magazine, 68-96.
• Grever, M. and Adriaansen, R. (2019). Historical consciousness: the enigma of different paradigms. Journal of Curriculum Studies, 51/6, 814-830.
• Günal, Z. (2004). İslam Öncesi Türk Tarihî ve Kültürü. İstanbul: Nobel Yayıncılık.
• Hatton, R.M. (1968). Charles XII of Sweden. New York: Weybright & Tally.
• Jakbarov, M. (2014). Миллий ғоя -хавфсизлик ва барқарорлик. Омили: "Turonzaminziyo" нашриёти, Б. 9.
• Károly, L. & Rentzsch, J. (2016). An online database of Turkic runiform inscriptions. In Актуальные вопросы тюркологических исследований. К 180-летию кафедры тюркской филологии Санкт-Петербургского государственного университета, Н. Н. Телицин & Й. Н. Шен (eds.), 534–541. Санкт-Петербург: СПбГУ Кафедра тюркской филологии
• Kawai, M. (2004). Regional Economic Integration and Cooperation in East Asia. Seminar on The Impact and Coherence of OECD Country Policies on Asian Developing Economies, Policy Research Institute of the Japanese Ministry of Finance and OECD Secretariat, Paris, 10-11.
• Knirk, J. E. (2013-2014). Reading and Interpreting Runic Inscriptions-The Theory and Method of Runology. CAS.
• Korkmaz, Z. (1987). TÜRK DEVLET KURUCULARI OLARAK BİLGE KAĞANDAN MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’E. Belleten Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 35, 243-256.
• Kuljanova, B. (2010). Eski Türk Anıtlarındaki Halk Birliği ve Memleket Bütünlüğü Ülküsü («Orhon» ve «Kutadgu Bilig» Eserlerine Göre). 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 2. cilt, s.519-523.
• Malov, S. E. (1952). Pamyatnik S p. Uyuk-Arhan. Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov, M.-L., 13-16.
• Mau-tsai, L. (1958). The Chinese News on the History of the Eastern Turks (T'u-küe), I.Buch: Texte, Wiesbaden.
• Mau-tsai, L. (1958). The Chinese News on the History of the Eastern Turks (T'u-küe), Book II: Anmerkungen-Anhänge-Index, Wiesbaden.
• Mert, O. ve Bozkırlı K. Ç. (2015). Orhun Yazıtları’nda Boyları Bir Araya Getirme Çabaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/1, 1-15,
• Mizhit L. S. (2013). Ancient Turkic monuments as a historical and cultural source of Tuvan literature. The history of Tuvan literature. Vol Ι. Origins. Literature of The Tuvan People's Republic (1921‒1944)]. Novosibirsk: Publishing house SB RAS.
• Mizhit, L. S. (2018). The Written Monuments of the Ancient Turks and the Tuvinian Poetry. Art Human Open Acc, 2 (6), 397-400.
• Nasilov, V. M. (1960). Jazyk orxono-jenisejskix pamjatnikov. Moskova.
• Nazarov, N. (2021). Socio-Historical Importance of Turkish Runology Promotion. Journal of Hunan University (Natural Science), 48 (12), 1667-1675.
• Nazarov, N. (2022). The Orkhon Inscriptions as a Source The Study of Turkic History. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(12), 1000-1006.
• Oglu Mamedov, M. M. (2020). Tengri functions in ancient turkic writing monuments. Revista Universidad y Sociedad, 12(5),399-403.
• O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi (2002). Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 467.
• Ölmez, M. (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük, Ankara.
• Pelipas, I. & I. Tochitskaya & E. Vinokurov (2014). Quantifying Economic Integration of the European Union and the Eurasian Economic Union: Methodological Approaches. Report 23, (ed. E. Vinokurov). Eurasian Development Bank Centre for Integration Studies and International Institute for Applied Systems Analysis.
• Peterson L. (1995). Runologi: försök till ett aktuellt signalement. DİVA, 39-54.
• Plokhy, S. (2009). Poltava: The Battle That Never Ends. Harvard Ukrainian Studies, The Journal of the Ukrainian Research Institute at Harvard University. 31, 1-4.
• Radloff, W. (1895). The Old Turkic Inscriptions of Mongolia. The Monuments of Koscho-Zaidam (Third delivery), Improvements, additions and remarks to the monuments of the monuments of Koscho-Zaidam, the remaining monuments of the Orkhon basin and the monuments in the Yenissey river basin, St. Petersburg: Eggers.
• Rentzsch, J. & H. Yıldız (2020). The Uybat Inscriptions: a Group of Old Turkic Runic Texts from the Yenisei Area. De Gruyter, Berlin/Boston.
• Sarıtaş, S. (2019). Halkbiliminde Maddi Kültüre Teorik ve Metodolojik Yaklaşımlar. Milli Folklor, 16/122, 29-40.
• Seim, K.F. (2021). Runologie. Handbuch der norrönen Philologie. (ed. Odd Einar Haugen, çev. Astrid van Nahl). Oslo: Novus.
• Щербак А.М. (2001). Тюркская руника:происхождение древнейшейписьменности тюрок. – Санкт-Петербург: Наука, 87, 12-31.
• Selçuk, H. (2020). Üç Devir, Üç Devlet ve Üç Vezir (Bilge Tonyukuk, Nizamülmülk ve Lütfi Paşa). Bilge Tonyukuk Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları-I. (ed. Yunus Emre Tansü). Gaziantep: İksad Yayınları.
• Şahin, M. (2010). Türk Tarihî ve Kültürü. Ankara: Okutman Yayıncılık.
• Taşağıl, A. (1977). Türk Tarihî ile İlgili Çin Kaynaklarının Türkçe Neşri Üzerine Düşünceler. Tarih Boyunca Türk Tarihînin Kaynakları Semineri, İstanbul, 113- 124.
• Tekin, T. (2006). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (2019). Inscriptions de l'Orkhon Dechiffrees. Wentworth Press
• Thomsen, V. (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları. (trc. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thompson, C. W. (1981). On transcribing runic inscriptions. Proceedings of the First International Symposium on Runes and Runic Inscriptions. (Ed. Claiborne W. Thompson). Michigan: Germanic Studies, 89–97.
• User, H. Ş. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Yerbolat,S. B. (2013). Turkic Runes in Southern Part of Kazakhstan:Current State and Future. International Journal of Central Asian Studies, 17, 113-125.
• Weitz, R. (2008). Kazakhstan and the New International Politics of Eurasi. Silk Road Paper, Central Asia-Caucasus Institute, Silk Road Studies Program.