Kutadgu Bilig’de yer alan çawıkmış külüg “şöhretli, ünlü” ikilemesi üzerine

Yıl 2023, Sayı: Ö13, 69 - 78, 23.10.2023

Yeşim Çağlar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1379021

Öz

Yûsuf Hâs Hâcib tarafından 1069 yılında kaleme alınan Kutadgu Bilig, Tavgaç Ulug Buğra Kara Han’a ithaf edilmiştir. İslami dönemde meydana getirilen ilk eserlerden biri olan Kutadgu Bilig, Karahanlı Türkçesiyle yazılmıştır. İnsana her iki dünyada da kutlu olmak için gereken yolu göstermeyi amaçlayan eser, önemli bir siyaset bilimi kitabıdır. Eser üzerinde dil incelemesi, söz varlığı, anlam bilimi, dil bilimi vb. açılardan yapılmış pek çok çalışma mevcuttur. Makalede, anlamı kuvvetlendiren, anlatıma güç katan ve anlatımı zenginleştiren ikilemelerden biri merkeze alınmıştır. İkilemeler, aynı sözcüklerin veya yakın ya da zıt anlamlı sözcüklerin bir araya gelerek oluşturdukları yapılardır. Türk dilinin zenginliğinin göstergelerinden biri olan ikilemeler Kutadgu Bilig’de sıklıkla kullanılmıştır. Makalede, Kutadgu Bilig’de yer alan ve “şöhretli, ünlü” anlamlarına gelen çawıḳmış külüg ikilemesi üzerinde durulmuştur. İkileme, dil bilimsel ve anlam bilimsel açılardan incelenmiş, ikilemeyi oluşturan çaw “şan, şöhret, ses” ve kü “ün, san” sözcükleri köken bilimsel açıdan değerlendirilmiştir. Kutadgu Bilig’de bir beyitte tespit edilen çawıḳmış külüg ikilemesi, Eski Uygur Türkçesi metinlerinde az sayıda örnekte tanıklanmıştır. Çalışmada ayrıca Kutadgu Bilig’de çaw ve kü sözcüklerinden oluşan çaw kü ve çawluġ külüg gibi diğer ikilemeler üzerinde durulmuş, ilgili ikilemelerin tarihi Türk yazı dilleri metinlerindeki kullanımları incelenmiştir. Kutadgu Bilig’de çaw kü ikilemesinin yanı sıra kü çaw; çawluġ külüg ikilemesinin yanı sıra külüg çawlıġ ikilemeleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, anlam bilimi, söz varlığı, ikileme, çawıkmış külüg

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. ve ark. (haz.) (2011). Türkçe sözlük (11. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri (4. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacib (2. baskı). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Atalay, B. (1986a). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986b). Divanü Lûgat-it-Türk dizini “endeks”. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Caferoğlu, A. (haz.) (1931). Abû Hayyân: Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Can, M. (2010). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çağlar, Y. (2022). Kutadgu Bilig’in söz varlığında öfke duygusu. Öfke Kitabı içinde (s. 73-88). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşka lügati (Giriş-metin-indeks). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türk Dilinde ikileme (Genişletilmiş 2. baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Kara, G. ve Zieme, P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas « Tiefer Weg » von Sa-skya Paṇḍita und der Mañjuśrīnāmasaṃgīti. Berlin: Akademie Verlag. [Berliner Turfan-Texte VIII].
• Kargı Ölmez, Z. (1997). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 7(1997), 19-40.
• Kargı Ölmez, Z. (1998). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (2). Bahşı Ögdisi: Klaus Röhrborn Armağanı içinde (s. 235-260). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Nadalyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Özyetgin, A. M., (2004). Eski Türklerde ödeme araçları: Kâğıt para çav’ın kullanımı üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1(1), 90-105.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V., Mudrak, O. A. (2003). An etymological dictionary of Altaic language. Leiden-Boston: Brill.
• Şeyh Süleyman Efendi (1298). Lugat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2012). Kutadgu Bilig’de ikilemeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 60(2), 43-96.
• Türk Dil Kurumu. (1993). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (C III) (2. baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü (2. baskı). İstanbul: Multilingual.
• Yazıcı, T. (1993). Çav. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. (C VIII, s. 235) https://islamansiklopedisi.org.tr/cav (20.09.2023).
• Yıldız, H. (2013). Eski Uygur Türkçesinde ikilemelerde yer değiştirme meselesi-ikileme grupları, köprü ikileme ve kelimeler arası geçiş kavramları. İstanbul Kültür Üniversitesi, IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi (TUDOK 2012) 27-28 Ağustos 2012 Bildiriler içinde (s. 141 155). İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berlin: Akademie Verlag. [Berliner Turfan-Texte XIII].