Mütercim Âsım’ın Al-Kāmūsu’l-Muhīt tercümesinde hastalık adları ve hastalıkla ilgili kavramlar

Yıl 2023, Sayı: Ö13, 41 - 68, 23.10.2023

Faruk Öztürk

https://doi.org/10.29000/rumelide.1379025

Öz

1755’te Gaziantep’te doğan Ahmet Âsım CENANİOĞLU’nun 13 Ekim 1805’te yazmaya başlayıp 11 Kasım 1810’da tamamladığı Al-ÚÀmūsu’l-Muóīt Tercümesi, Türk dili tarihinde hazırlanmış ve tercüme edilmiş sözlükler arasında önemli bir yere sahiptir. Al-ÚÀmūsu’l-Muóīt ilk olarak İstanbul’da 1815-1817 yılları arasında Matbaa-i Amire’de aslına uygun biçimde 3 cilt olarak basılmıştır. Yazma nüshanın birinci cildi ra (ر) harfinin ortalarına kadar 684 varak; kalın kaf (ق) harfinin ortalarına kadar olan ikinci cildi 689 varak ve son cildi 647 varaktır. Toplamda 2020 varak olan eserin her bir sayfasında 37 satır bulunmaktadır. Mütercim Asım’ın kitabı tercüme ederken Arapça kavramlara Türkçe karşılıklar bulma çabası, onun bu eserini başka tercümelerden farklı kılan özelliklerin en önemlisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Al-ĶÀmūsu’l-Muhīt tercümesinde geçen hastalık adları üzerinde durmak ve bu hastalık isimlerini incelemektir. Al-ĶÀmūsu’l-Muhīt Tercümesi’nde çok sayıda hastalık adı ve hastalıklarla ilgili kavramlar tespit edilmiştir. Bu da mütercimin ne kadar bilgili olduğunu ve tercümesinin ne kadar zengin olduğunu göstermektedir. İçinde pek çok bilgi barındıran ve ansiklopedi mahiyetinde olan bu sözlük, özellikle hastalık adları konusunda çok zengindir. Dolayısıyla, çok sayıdaki bu hastalık adlarını ve kavramları ortaya koymak bu çalışmanın temel hedefi olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Al-ÚÀmūsu’l-Muóīt, Mütercim Âsım, hastalık adları, hastalıkla ilgili kavramlar

Kaynakça

• al-FĪRŪZÀBÀDĪ, Macdu ’d-dīn Abū TÀhir Muhammad b. Yaèkūb [1329-1413]: al-UkyÀnūsu ’l-Basīt fi Tarcamati ’l-ĶÀmūsi ’l-Muhīt: Çeviren: CENÁNĪOGLU Ahmed èÁãım [1755-1819], [Çeviri: İstanbul 1805-1810], İstanbul I: ‘-r21268 [=1852], [II]+943 s. II: r-k2 1269 [=1853], [II]+939 s. III: k-v2 1272 [=1855], [II]+975 s.
• Allabedi, Dr. Abdelaziz (2005): Arab Medical - Arabic English- dictionary: Amman Jordan: Dar al-Bashir for publishing&Distribution, 1712 s.
• “Âsım, Ahmet, [Mütercim]”, Türk Ansiklopedisi, C.3, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi, 1971, ss.448-449.
• Atay, H. – M. Atay – İ. Atay: Arapça-Türkçe Büyük Lûgat: I. Ankara 1964, 511 s. II, Ankara 1968, 511-1166. s.; III, Ankara 1981, 530 s.
• El-Okyânûsu ’l-Basît fi Tercemeti ’l-Kâmûsi ’l-Muhît-Kâmûsi ’l-Muhît Tercümesi: Müellifi: CENÁNĪOGLU Ahmed èÁãım [1755-1819], Yayına Hazırlık-Çeviri yazı: Prof. Dr. Mustafa KOÇ-Eyyüp TANRIVERDI, İstanbul, 2013, 1. Baskı, I: [ي و ج][أ ب أ], [CXIX]+963 s., II: [ص ي ر] [أ ج ح], [VIII]+1024 s., III: [ي ض ض][ض ب ر], [VIII]+946 s., IV: [ش ي ق][أ ب ط], [VIII]+978 s., V: [ز ي م][ص د ق], [VIII]+964 s., VI: [ي و ي][س أ م], [VIII]+1050 s.
• Gül, M. & Yüksel, F. (2022): “Derleme Sözlüğü’nde yer alan beden hastalıkları ile ilgili söz varlığı”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (31), 444-467. DOI: 10.29000/rumelide.1221879.
• Gürlek, M. (2016): “Yabancı Tıp Terimlerine Osmanlı Tıp Metinlerinden Türkçe Karşılık Örnekleri”, Abant Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 16 Sayı: 4, 215 – 236 ss.
• Ibrahim, M.; Mansour, G.; Sayyah, R.; Farhat, F. (2010): Dictionary of Medical Terms English&Arabic انكليزي/عربي قاموس المصطلحات الطبية: Beirut: Dar Al Kotob Al Ilmiyah, 2. Baskı, 912 s.
• İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü (2014): Hazırlayanlar: TUNÇTAN, Bahar; ZÜLFIKAR, Hamza; AKTAY, Gökmez; ÖZKAN, Yalçın; AYDIN, Ahmet; KÜÇÜKGÜZEL, İlkay; ŞAVAŞER, Ayhan; BUHARALIOĞLU, Kemal; ERTAN, Rahmiye; YAKINCI, Cengiz; YEŞILADA, Erdem; Ankara: TDK Yayınları: 1121, 1002 s.
• Kaçalin, M. S. (2006): “Mütercim Âsım Efendi”: İslam Ansiklopedisi: İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İSAM Yayınevi, Cilt 32. 200-202
• Latince Tıp Terimleri Sözlüğü (2012): Editör: Prof. Dr. Çağatay GÜLER, Ankara: Palme Yayınevi. 1. Baskı, 477 s.
• Sütçü, T. (2013): “Türkçe Sözlükçülük Tarihinde Mütercim Âsım ve Kamus Tercümesi”: Tarih Okulu Dergisi (TOD), Aralık 2013, Yıl 6, Sayı XVI, ss. 541-553.
• TÜRK DİL KURUMU: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü: Ankara 1963, I (A), LV+444 S.; 1965, II (B), VIII+445-835. S.; 1968, III (C-Ç), VIII+837-1310. S.; 1969, IV (D), VI+1311-1618.
• S.; 1972, V (E-F), VIII+1649-1880. S.; 1972, VI (G), 8+1881-2244. S.; 1974, VII (H-İ), [7][phone]. S.; 1975, VIII (K), [8][phone]. S.; 1977, IX (L-R), [VII][phone]. S.; 1978, X (S-T), [VII][phone]. S.; 1979, XI (U-Z), [VII][phone]. S.; 1982, XII (EK-I), XIV+4403-4842. S. TÜRK DIL KURUMU YAYINLARI - SAYI: 211[/1]-12.
• TÜRK DİL KURUMU: XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklariyle Tarama Sözlüğü: Ankara I (A-B) 1963, XCI+746 S.; II (C-D) 1965, LXXII+747-1381 S.; III (E-İ) 1967, LXXII+1383-2142 S.; IV (K-N) 1969, LXXII+2143-2902 S.; V (O-T) 1971, LXXII+2903-3877 S.; VI (U-Z) 1972, LXXII+3878-4814 S.; VII (EKLER) 1974, LXXII+296 S.; VIII (DIZIN) 1977, VIII+419 S. TÜRK DIL KURUMU YAYINLARI - SAYI: 212[/1]-8.
• Yıldırım, M. (2014): Güncel Tıp Terimleri Sözlüğü: İstanbul: Nobel Yayınları, 286 s.