Hêmanên fal, reml û muneccimiyê di edebiyata Kurdî (Kurmancî) ya Klasîk de

Yıl 2023, Sayı: Ö13, 1468 - 1482, 23.10.2023

Mesut Arslan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1379377

Öz

Kevneşopiya falê ji berê de parçeyekî jiyana civakî ye. Falbazî jî di dîroka mirovahiyê de yek ji pîşeyên kevintir tê hesibandin. Mirovan ji bo dîtina paşeroja xwe, ji bo ku di bûyerên girîng de biryara rast bigirin serî li falbaz û munecciman dane. Çawa ku hêmanên jiyana civakî di edebiyatê de reng vedidin fal û falvekirin jî di edebiyata klasîk a Rojhilatê de bûne insûrên girîng. Di nimûneyên edebiyata Kurdî (Kurmancî) ya klasîk de jî em rastî falê û falvekirinê tên. Li gorî vê kesên aşiq ji bo dîtina paşeroja xwe, ji bo gihiştina hezkiriya/ê xwe, pêkhatina meqsed û mirada xwe fal vedikin, diçine remmal û munecciman. Helbestvan jî vê yekê bi awayekî estetîk di helbestên xwe de bi kar tînin. Ji bo rastfêmkirina edebiyata klasîk, ji bo şerha metnî hewce ye mirov wekî hêmanên din ên edebiyata klasîk falê jî bizane û rave bike. Bo nimûne, gava Feqiyê Teyran dibêje “Elîf nayê di fala min” çi qesd dike? Di falê de “elîf hatin” mizgîniya çi ye? Lewma di vê gotarê de emê pêşî bi kurtî behsa falê û sê cureyên wê bikin. Ev, fala Qur’anê/kitêbê, reml/remmalî û ilmê nucûm in ku di metnên edebî de herî zêde ew derdikevine pêşiya me. Piştî danasîna van falan emê di nav rûpêlên edebiyata Kurdiya Kurmancî ya klasîk de li nimûneyên wan bigerin. Dîwanên helbestvanên wekî Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran, Perto Beg, Seyid Eliyê Findikî, Namî; herwiha mesnewiyên eşqê yên wekî Mem û Zîn û Seyfulmulûkê wê çavkaniyên me yên sereke bin. Ji bo başfêmkirina mijarê emê ji folklora Kurdî û ji çavkaniyên edebiyata Osmanî jî nimûneyan bînin. Bi vî rengî emê hewl bidin têkiliya edebiyata Kurdî ya klasîk û jiyana civakî jî nîşan bidin.

Anahtar Kelimeler

Edebiyata Kurdî ya klasîk, fal, reml, ilmê nucûm, muneccim

Kaynakça

• Attı, H. (2013). Lêkolîneke Folklorî Li Ser Destana Mem û Zînê. Teza Lîsansa Bilind, Mêrdîn: Zanîngeha Artuklu.
• Aydın, M. (1995). Fal. TDV İslâm Ansiklopedisi. (Gihîn: 07.06.2023), https://islamansiklopedisi.org.tr/fal#1.
• Aydüz, S. (2006). Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık Müessesesi. Belleten, 70 (257), 167-264.
• Bazîdî, M. M. (2016). ‘Adat û Rusûmatnameʼê Tewayifê Ekradiye. Murat Çelik (Amd.). Stenbol: Nûbihar.
• Celîl, O. & Celîl, C. (1978). Zargotina Kurda. I-II, Moskova: Nauka.
• Cindî, H. (2014). “Aybeg” di nav Hikyatêd Cimeata Kurda Kitêba IV (r. 67-78), Stenbol: Rûpel.
• Çelebi, İ. (2007). Remil. TDV İslâm Ansiklopedisi. (Gihîn: 27.05.2023), https://islamansiklopedisi.org.tr/remil.
• Demir, Y. (2019). Dîwana Namî (Fehmî Begê Pêçarî): “Meġmuru‘d-Dewawîn” (Metn û Lêkolîn). Teza Lîsansa Bilind, Mêrdîn: Zanîngeha Artuklu.
• Güneş, Ö., & Şahin, İ. (2018). Dengbêj Şakiro Antolojiya Dengbêjan 2. Stenbol: Nûbihar.
• Haşimî, S. Q. (2016). Dîwana ‘Irfan. M. Nesim Doru (Amd.). Stenbol: Nûbihar.
• Ilı, A. (2019). Hunerên Edebî di Dîwana Hadî (Seydayê Licî) de. Teza Lîsansa Bilind, Mêrdîn: Zanîngeha Artuklu.
• Koşik, H. C. (2017). Müellifi Bilinmeyen Manzum Bir Kur’ān Falı. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 3 (4) , 127-141.
• Küçük, S. (1999). Antakyalı Münif Divanı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Lesgot, R. (1942). Textes kurdes II. Mamé Alan. Beyrouth: Maisonneuve.
• Pala. İ. (2002). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. (Çapa 9an). İstanbul: L&M.
• Perk, H., & Paksoy, İ. G. (2011). Duanın Sudaki Gizemi Şifa Tasları Halûk Perk Koleksiyonu. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi.
• Perto Begê Hekkarî. (2011). Dîwan. Tehsîn Îbrahîm Doskî (Amd.). Stenbol: Nûbihar.
• Samî, Ş. (1317). Kamûs-i Turkî. Derse‘adet: Iqdam Matbaası.
• Sîyahpûş. (2000). Seyfulmuluk. Celîlê Celîl (Amd.). Wien: Institut for Kurdologie.
• Sîyahpoş. (2006). Seyf-ul Milûk û Melke Xatûn. Bedirxan Amedî (Amd.). Stenbol: Nûbihar.
• Titiz, F. (2020). el-Cewahîru’r Reşadîye fî Sîretî’n-Nebewîyye ya Mela Nûrûllahê Godişkî (Metn û Lêkolîn û Ferheng). Zanîngeha Bîngolê, Teza Lîsansa Bilind.
• Yıldız, M. (2020). Dîwana Heyderî (Şêx Mihemed Emînê Heyderî) -Metn û Vekolîn-. Teza Lîsansa Bilind, Mêrdîn: Zanîngeha Artuklu.
• Zinar, Z. (2013). Di Nava Medreseyên Kurdî De Giringiya Medreseya Axtepeyê. Di nav Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler (Uluslararası Sempozyum) (r. 111-137.). 2. Cilt, Bîngol: Zanîngeha Bîngolê.