Türk sözlükçülüğüne katkı sağlayabilecek yönleriyle, tarihsel sözlüklerin anıtsal bir örneği olan Thesaurus Linguae Latinae (TLL)

Yıl 2023, Sayı: Ö13, 327 - 343, 23.10.2023

Ekin Öyken

https://doi.org/10.29000/rumelide.1379394

Öz

Thesaurus Linguae Latinae [Latin Dilinin Hazinesi], kısa adıyla TLL, 19. yüzyılın son çeyreğinde beş Alman üniversitesinin ortak girişimiyle, klasik filolog Eduard Wölfflin’in önderliğinde başlayan, yüzlerce fasikülü, onlarca cildi yayımlanan ama yazımı henüz tamamlanmamış olan bir tarihsel sözlük projesidir. Zamanla başka ülkelerden üniversitelerin, bilimsel dernek ve toplulukların da katılmasıyla projeye destek veren kurumların sayısı günümüzde 30’a ulaşmıştır ve türünün anıtsal örneklerinden biri olan TLL başka dillerdeki benzer sözlüklere de esin kaynağı ve model olmaya devam etmektedir. İlk fasikülü 1900 yılında çıkan TLL bugün R harfindedir ve mevcut proje ekibinin öngörüsüne göre 2050’den önce tamamlanmayacaktır. Dijital araçların filolojideki yoğun kullanımı da araştırma ve yazım süreçlerine şimdilik oldukça sınırlı katkı sağlamaktadır çünkü günümüzde yeni maddelerin hazırlanış yöntemi 20. yüzyıl başında ilk maddelerin hazırlanışından, kompozisyondaki değişimler dışında özde pek farklı olmayıp, malzemenin çözümlenmesi, yorumlanması ve madde hâline getirilmesi yazar ile editörlerin filoloji ve leksikografi donanımını gerektirmektedir. Dilbilimsel tanımıyla ölü bir dil olan Latince için bu kadar ayrıntılı, zorlu ve uzun süre isteyen bir sözlüğün hazırlanmasını ve tamamlanmamış bir sözlüğün verimliliğini sorgulayanlar olabilir ama Latin filologları için TLL sadece bir başvuru kaynağı değildir; kendi kültür dairesinde etkisi hiç azalmamış kadim bir dille ve bu dilin doğal kullanıcılarının dünyasıyla filoloji çerçevesinde kurduğumuz ilişkinin, sözcüklerin tarihine ilişkin bir araştırma, düşünme ve yorumlama deneyiminin somutlaşmış hâlidir. Dolayısıyla bu yazı da Latincenin sayısız başvuru kaynaklarından birinin tanıtımı değil, söz konusu filolojik deneyimin TLL özelindeki bireysel bir kesitidir. Projeye baştan itibaren ev sahipliği yapan Bavyera Bilimler Akademisi’ndeki gözlemlerimizi de içeren bu yazıdaki bilgi ve tespitlerin Türkiye Türkçesinin uzun süredir beklenen tarihsel sözlük projesinin yeniden hayata geçmesi durumunda somut katkı sağlayacağı kanısındayız.

Anahtar Kelimeler

Leksikografi, tarihsel sözlük, Latince, Thesaurus Linguae Latinae, klasik filoloji

Kaynakça

• Blundell, J., Ottink, M. ve Schrickx, J. (Eds.). (2023). Thesaurus Linguae Latinae. Editus iussu et auctoritate consilii ab academiis societatibusque diversarum nationum electi, Vol. XI, Pars 2, Fasc. IX: repressio – resilio. De Gruyter.
• Bögel, T. (1996). Thesaurus-Geschichten. Beiträge zu einer Historia Thesauri linguae Latinae von Theodor Bögel (1876-1973); mit einem Anhang: Personenverzeichnis 1893 - 1995 (D. Krömer & M. Flieger, Ed.). B. G. Teubner.
• Corbeill, A. (2007). “Going Forward”: A Diachronic Analysis of the Thesaurus linguae Latinae. American Journal of Philology, 128(4), 469-496.
• Dilçin, C. (1983). Türkiye Türkçesinin Sözvarlığı ve Tarihsel Sözlüğü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1980/1981, 23-38.
• Ehlers, W. (1968). Der Thesaurus linguae Latinae: Prinzipien und Erfahrungen. Antike und Abendland, 14, 172-184.
• Ernout, A. (1971). Deux dictionnaires latins. Revue de Philologie, de Littérature et d'Histoire Anciennes, 45, 298-303.
• Ernout, A. ve Meillet, A. (1932). Dictionnaire étymologique de la langue latin : histoire des mots. Klincksieck.
• Flury, P. (1987). Der Thesaurus Linguae Latinae. Eirene: Studia Graeca et Latina, XXIV, 5-20.
• Flury, P. (1995). Vom Tintenfaß zum Computer, şurada: D. Krömer (Ed.), Wie die Blätter am Baum, so wechseln die Wörter: 100 Jahre Thesaurus linguae Latinae (s. 29-56). Teubner.
• Grimm, J. ve Grimm, W. (1854). [Vorwort]. S. Hirzel.
• Haffter, H. (Ed.). (1979). Beiträge aus der Thesaurus-Arbeit. Brill.
• Hartmann, R. R. K. ve James, G. (1998). historical dictionary, şurada: Dictionary of Lexicography. Routledge London.
• Heslin, P. (2006). [Review] Third Electronic Edition. K.G. Saur Electronic Publishing, Thomas Technology Solutions, Thesaurus linguae Latinae. Munich: K.G. Saur, 2004. Bryn Mawr Classical Review. https://bmcr.brynmawr.edu/2006/2006.02.19
• Hey, O. (1911). Eduard Wölfflin. Bursians Jahresberichte über die Fortschritte der klassischen Altertumswissenschaft, 155, 103-136.
• Hillen, M., Holmes, N. ve Schrickx, J. (Eds.). (2022). Thesaurus Linguae Latinae. Editus iussu et auctoritate consilii ab academiis societatibusque diversarum nationum electi, Vol. IX, Pars 1, Fasc. IV: nemo – netura. De Gruyter.
• Levend, A. S. (1971). Türkiye Türkçesinin Tarihsel Sözlüğü. Türk Dili, XXIV(236).
• Levend, A. S., Dilaçar, A. ve Dilçin, C. (1972). Türkiye Türkçesinin Tarihsel Sözlüğü: Örnek. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Merkin, R. (2003[1983]). Historical Dictionaries, şurada: R. R. K. Hartmann (Ed.), Lexicography. Critical Concepts. Vol. III (Lexicography, Metalexicography and Reference Science) (s. 90-100). Routledge.
• Oertel, H. (1901). antecēdo, şurada: Thesaurus-Kommission (Ed.), Thesaurus linguae Latinae. Editus auctoritate et consilio academiarum quinque Germanicarum Berolinensis, Gottingensis, Lipsiensis, Monacensis, Vindobonensis, Vol. II, Fasc. I: an – apluda (s. 140-145). In aedibus B.G. Teubneri.
• Öyken, E. (2009). Roma'da Bacchus Bayramı ve Esrime [Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. İstanbul.
• Parlatır, İ. (1998). Türkiye Türkçesinin Tarihsel Sözlüğü Çalışmaları. Türk Dili, 1998/I(557), 387-399.
• Pruvost, J. (2010). Dictionnaires de l’institution et dictionnaires de l’entreprise privée. Une stimulation caractéristique des dictionnaires français, şurada: M. Heinz (Ed.), Cultures et lexicographies (s. 223-244). Frank & Timme.
• Schrickx, J. (2023, 27/07/2023). Eduard Wölfflin, Gründervater des Thesaurus linguae Latinae. Parerga: Lateinische Lexikographie. 01/09/2023 tarihinde https://parerga.hypotheses.org/2742 adresinden erişildi.
• Smith, C. (2021, 05/07/2021). Thesaurus Linguae Latinae: How the World’s Largest Latin Lexicon Is Brought to Life. De Gruyter Conversations. 15/08/2023 tarihinde https://blog.degruyter.com/thesaurus-linguae-latinae-how-the-worlds-largest-latin-lexicon-is-brought-to-life/ adresinden erişildi.
• Somazzi, M. (1983). praecēdo, şurada: H. Beikircher (Ed.), Thesaurus Linguae Latinae. Editus iussu et auctoritate consilii ab academiis societatibusque diversarum nationum electi, Vol. X, Pars 2, Fasc. 3: potestas – praecipuus. B. G. Teubner.
• Tezcan-Aksu, B. (2022). Türk Dil Kurumunun Sözlük Çalışmaları 1932-2002. 2002/II(607), 140-174.
• Thesaurus-Kommission (Ed.). (1990). Thesaurus linguae Latinae. Praemonenda de rationibus et usu operis. Editus iussu et auctoritate consilii ab academiis societatibusque diversarum nationum electi. In aedibus B.G. Teubneri.
• Thesaurus-Kommission. (2023a). Thesaurus linguae Latinae (TLL) / History. Bayerische Akademie der Wissenschaften. 15/08/2023 tarihinde https://thesaurus.badw.de/en/about-the-tll/history.html adresinden erişildi.
• Thesaurus-Kommission. (2023b). Thesaurus linguae Latinae (TLL) / Thesaurus material. Bayerische Akademie der Wissenschaften. 15/08/2023 tarihinde https://thesaurus.badw.de/en/about-the- tll/thesaurus-material.html adresinden erişildi.
• Yücel, B. (2021, 20/12/2021). Türkiye Türkçesinin Tarihsel Sözlüğü’nün Dünü ve Bugünü. https://www.youtube.com/watch?v=uM5csPfNnwM