Çeviriyle ‘Doğa’ tarihine yolculuk: Belon Seyahatnamesi’nde Anadolu bitki adları

Yıl 2023, Sayı: Ö13, 1537 - 1560, 23.10.2023

Zuhal Emirosmanoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1379398

Öz

Çeviri, ortak bilimsel mirasın dolaşımında başat tarihsel ve kültürel aktörlerden biridir. Uzmanlık alanlarında ortak bir dilin kurulması ve bilimsel bilginin gelişimi açısından ise çeviribilim ve terimbilim çalışmaları önem kazanmaktadır. Tıp ve eczacılık temelinde botanik alanının tarihsel gelişimi bitkilerin adlandırılmasını önemli bir konu haline getirmiştir. Bilimsel dil bitkiler için Latince ikili adlandırma sistemini benimsemiştir. Anadolu botanik araştırmalarının temel referansları Boissier’nin Latince ve Davis’in İngilizce floralarıdır ve bitki adları Latincedir ve alanyazında bu bir sorundur. Türkçe bitki adları sorunu ekseninde Türkçe flora yazımı projesinde bu sorun güncel tartışmaları da beslemiştir. Doğabilimci-gezginlerin Anadolu seyahatnameleri bilimsel değerleri nedeniyle önemli kaynaklardır. Bitki adları sorunundan yola çıkan bu makalede Pierre Belon Seyahatnamesi’nde bitki adları incelenmiştir. Kaynak metinde Belon’un tanıdığı bitkileri Fransızca adlarıyla, eski botanikçilerin hatalı adlandırmalarını farklı kültürlerdeki yerel adlarıyla karşılaştırarak, Eski Yunanca, Latince ve başka dillerdeki adlarını da olduğu gibi verdiği görülmüştür. Erek metin incelendiğinde yaygın Fransızca bitki adlarının doğrudan Türkçeye çevrildiği, Latince adların ödünçlendiği, diğer dillerde ve yerel adlarıyla anılan bitkilerin ise italik olarak ödünçlenmesine ek olarak parantez içinde Latince bilimsel adı ile Türkçe karşılığı/karışıklarıyla yer aldığı görülmüştür. Erek metinde düşülen çok sayıda dipnotta, bitki ad ve tanımlarıyla ilgili ayrıntılı açıklamalar, terim kararlarıyla metnin uzman bir editoryal çalışmayla botanikçi bir okur kitlesi hedeflenerek yapıldığını göstermektedir. Sonuç olarak, bitki adlarındaki bu çokdilliliğin botanik alanının doğası gereği tarihsel, coğrafi, sosyal, kültürel ve dilsel dinamiklerine bağlı olduğu görülmüştür. Bu yönüyle konu çeviribilim ve terim araştırmaları açısından oldukça önemlidir. Yapılacak çalışmalar botanik, çeviribilim ve terimbilim araştırmalarını karşılıklı olarak besleyecek ve disiplinlerin bilgi, dil, terim ve iletişim sorunlarında çeviribilimi daha görünür kılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çeviribilim, Botanik çevirisi, Botanik terimleri, Pierre Belon Seyahatnamesi, Türkçe bitki adları.

Kaynakça

• Alçıtepe, E. & Alçıtepe, G. (2016). Botanik Terimlerini Türkçeleştirme Çalışmaları, Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık,
• Ayık Akça, T. (2012). Türkiye'nin AB politikalarına uyum sürecinde “kadın- erkek eşitliği” kavram alanı ve terimsel birlik sorunsalı. Danışman: Prof. Dr. Emel Ergun; Prof. Dr. Turgay Kurultay. (Yayımlanmamış doktora tezi), İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Çeviribilim Anabilim Dalı.
• Baillaud, L. (2005). Langue parlée, langue écrite : la botanique, Le Journal Botanique, (Sayı 32, s. 43-72). https://www.persee.fr/doc/jobot_1280-8202_2005_num_32_1_1010
• Baytop, A. (2004). Pierre Belon (1517-1564) ve Doğu Akdeniz Gezisinin Botanik Yönü, Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, s. 3-12. Ankara: Tübitak Yayınları.
• Baytop, A. (2004). Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, Ankara: Tübitak Yayınları,
• Baytop, T. (2015). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. 4.baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Belon, P. (1553). Mans’lı Pierre Belon tarafından 3 kitapçık halinde yazılan Les Observations de plusieurs singularitez et choses memorables, trouvees en Grece, Asie, Judee, Egypte, Arabie & autres pays estranges’ın gözden geçirilmiş ve illüstrasyonlarla genişletilmiş versiyonu. Le Catalogue contenant les plus notables choses https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b86207631/f270.item.r=belon%20du%20mans?ticket=ST-6671-5O8b-BHAKekxPKUG-HAeUT6p3Uc- diaz02#
• Belon, P. (2001). Voyage au Levant: les observations de Pierre Belon du Mans de plusieurs singularités & choses mémorables, trouvées en Grèce, Turquie, Judée, Egypte, Arabie & autres pays étranges (1553) https://books. google.com.tr/books? id=FkAryd4z5dIC&printsec=copyright&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
• Belon, P. (2020). Pierre Belon Seyahatnamesi- İstanbul ve Anadolu Gözlemleri (1546-1549) Antakya, Adana, Konya, Afyon, Kütahya, Bursa. Çev. Hazal Yalın, Kitap Yayınevi: İstanbul.
• Boissier, E. (1867). Flora Orientalis, sive, Enumeratio plantarum in Oriente a Graecia et Aegypto ad Indiae fines hucusque observatarum, H. Georg, Cenevre. https://openlibrary.org/books/OL14008178M/Flora_Orientalis
• Davis, P. H. (1985). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, University Press, Edinburg.
• Dioskorides. (2019). De Materia Medica, çev. Esin Kahyalı, Ankara: Ankara Nobel Tıp Kitabevleri.
• Duris, P. (Ed.) 2008. Traduire la science- Hier et aujourd’hui. Pessac : Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine. doi :10.4000/books. msha.8706
• Güner, A. & Aslan, S. ve Ekim, T. & Vural, M. & Babaç, M. T. (eds) (2012). Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını: İstanbul.
• Güner, A. (2014). Orhan Sevgi ve Ünal Akkemik’in “‘Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler)” Adlı Eserin Bilgi Kaynağı ve Terim Yaklaşımı Üzerine Bir Değerlendirme” (Avrasya Terim Dergisi 2(1): 50-67, 2014) adlı makalesi üzerine, Avrasya Terim Dergisi, 2 (2): 1 – 5.
• Güner, A.& Aslan, S. & Ekim, T. & Vural, M. & Babaç, M. T. (eds), (2012). Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını: İstanbul.
• Kendir, G. & Güvenç, A. (2010). Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir Bakış. Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, (Cilt 1, s. 49-80). https://dergipark.org.tr/tr/pub/hujpharm/issue/49839/639119.
• Kurmel, D. (2005). Toplumsal Boyutta Terimbilim Çalışmaları: Fransa’daki Afnor Terim Birliği’ nden Yola Çıkarak Türkiye’de Terimlerde Standartlaştırma Modeli Oluşturmak. Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler, Fransızca Mütercim Tercümanlık. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi)
• Kurultay, T. (2000). Çeviri Sürecinde Dil: Eşdeğerlik mi, Çeviri İşlemi mi? (Yayımlanmamış çalışma.)
• Plinius Secundus, G. (2016). Doğa Tarihi -I ve II. Kitap, çev. İnanç Pastırmacı. İstanbul: Say Yayınları.
• Plinius Secundus, G. (Yaşlı). (2022). Doğa Tarihi -XXVIII, XXIX. XXX. Kitap, çev. Sema Sandalcı, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Selosse, P. (2008). Traduire la nomenclature botanique néo-latine de la Renaissance : la linguistique au secours de l’histoire des sciences. In Duris, P. (Ed.), Traduire la science : Hier et aujourd’hui. Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine. doi :10.4000/books. msha.8751
• Sevgi, O. & Tecimen, H. B. (2008). Ormancılık Bilimleri'nde Terim Çalışmaları. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, (Cilt 58 (1), s. 1- 8) https://dergipark.org.tr/tr/pub/jffiu/issue/18705/197286
• Şahin, İ. (2016). Filoloji ve Botanik Alanlarının Kavşağında Yerel Fitonimler (Bitki Adları) Meselesi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (Cilt 0(56), s. 775 – 791). https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/215273/ 18.06.2023
• Uysal, H. (2013). İlk dönem Türkçeleştirme çalışmalarında (1932-1950) öyküntü yöntemi (calque) ve örnekleri. Türkoloji Dergisi, (Cilt 20 (2), s. 111-134). DOI: 10.1501/Trkol_0000000261
• Vardar, B., ve ark. (1988). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. ABC Kitabevi, 295s. , ISBN: 975-09-0081-2.
• Yaşlı Plinius, S. G. (2022), Doğa Tarihi -28, 29 ve 30.cilt çev. Sema Sandalcı. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Yazıcı, M. (2007). Yazılı Çevir Edinci. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• İkincil kaynaklar
• Aristoteles (2004). Doğa Bilimleri Üzerine (Parva Naturalis), çev. Elif Günçe, Morpa Kültür Yayınları.
• Carl Linnaeus (1753). Species Plantarum, https://www.biodiversitylibrary.org/item/84235#page/5/mode/1up
• İbn-i Sina (2017). Kanun el fit Tıp’, çev. Esin Kahyalı, Ankara: Ankara Kültür Merkezi Yayınları,
• İbn-i Sina (2020). Kanun el fit Tıp, çev. Prof. Dr. Ömer Anlar, Ankara: Eski Yeni Yayınları.
• Theophrastus, De causis plantarum. https://lister.history.ox.ac.uk/index-page_id=687.html
• Theophrastus, Historia Plantarum. https://www.loebclassics. com/view/LCL070/1916/volume.xml
• İnternet kaynakları
• Anadolu'ya ilk gelen doğa bilimci Pierre Belon’nun seyahatnamesi, Radyo programı. https://acikradyo.com.tr/botanitopya/anadoluya- ilk-gelen-doga-bilimci-pierre-belonnun-seyahatnamesi
• Anadolu'ya ilk gelen doğa bilimci Pierre Belon’nun seyahatnamesi” radyo programı https://acikradyo.com.tr/botanitopya/anadoluya- ilk-gelen-doga-bilimci-pierre-belonnun-seyahatnamesi
• Ansiklopedi maddesi (1992), ‘Pierre Belon’ , Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. Cilt 5, s. 425-426 https://bit.ly/30XtB2k erişim 24.01.2020
• Bizimbitkiler bitki adları sözlüğü. https://bizimbitkiler.org.tr/list.html.
• Dioskorides ve De Materia Medica, Botanitopya radyo programı. https://acikradyo.com.tr/botanitopya/dioskorides-ve-de-materia- medica#
• Flora Araştırmaları Derneği web sayfası, Derneğin kurucuları arasında Hayrettin Karaca, Ali Nihat Gökyiğit, Tema Vakfı. https://flora.org.tr/hakkimizda
• Güner, A. Türkiye e-Florası, “Önsöz”. https://www.turkiyeflorasi.org.tr/onsoz.html çevrimiçi. 16.08.2023.
• Pierre Belon. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. https://bit.ly/30XtB2k erişim 24.01.2020
• Pierre Belon'un seyahatnamesi, Radyo programı. https://acikradyo.com.tr/podcast/225417
• Türk Tarih Kurumu Youtube sayfası #YaşayanTarih serisi 6. bölüm Prof. Dr. Esin Kahya ile yaşam öyküsü üzerine söyleşi. https://youtu.be/ZNYmzlvY88s Çevrimiçi. 03.06.2023
• Türkiye florası yeniden ve Türkçe yazılırken. https://www.zdergisi.istanbul/makale/turkiye-florasi-yeniden-ve-turkce-olarak-yazilirken-4