Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄’nin 400a-509b Varakları Arasında Birleşik Zarf Fiiller

Yıl 2023, Sayı: 37, 293 - 306, 21.12.2023

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.29000/rumelide.1405739

Öz

Çağatay Türkçesinin son dönem eserlerinden biri olan Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄’nin yazımı Muhammed Yûsuf Beyânî tarafından 1914-1915 yıllarında tamamlanmıştır. Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄ yalnızca Çağatay Türkçesinin değil, Orta Asya Türk tarih yazıcılığının önemli örneklerinden birisidir. Beyânî’nin Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄’si, Munîs’in yazmaya başlayıp ölümünden sonra yeğeni Âgehî tarafından tamamlanan Firdevsü’l-İkbâl adlı eserin harmanlanmış bir özeti şeklindedir. Beyânî, bu eser üzerine kendi döneminin tarihî olaylarını da ekleyerek eserini tamamlamıştır. Eserde genel olarak Hive Hanlığı’nda yaşanan iç ve dış siyasi olaylar, iç mücadeleler, halkın sosyo-kültürel yaşamı anlatılmaktadır. Beyânî’nin Rusların Türkistan coğrafyasını istilasını gözlemleyerek eserine yansıtması, eserin birinci elden kaynak durumunda olduğunu göstermektedir. Beyânî’nin tarafsızlığı amaçladığı eserinde, Sovyetler Birliği döneminde yazılmış tarih kitaplarındaki çarpık bilgilerin giderilmesi konusundaki hassasiyeti son derece önemlidir. XVI babdan meydana gelen eserde olaylar, akıcı ve oldukça sade bir üslup benimsenerek yazılmıştır. Bu bakımdan eserde dönemin dilinin yapısı ve söz varlığı gibi pek çok konu hakkında bilgi edinmek mümkündür. Bu çalışmada Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄’de yer alan birleşik zarf-fiiller tespit edilmiştir. Çalışma, eserin 400a-509b varakları arasındaki bölümü ile sınırlandırılmıştır. Öncelikle Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄ hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Ardından sırasıyla zarf ve birleşik zarf-fiil kavramlarına değinilmiş, sonra Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄’de yer alan birleşik zarf-fiiller ‘ek + ek’ ve ‘ek + edat’ olmak üzere iki ana başlıkta değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme, Gürer Gülsevin’in Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-Fiiller çalışması örnek alınarak yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatayca, Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄, Zarf-fiil, Birleşik Zarf-fiil

Kaynakça

• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2012a). Hakas Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 1085-1148.
• Arıkoğlu, E. (2012b). Tuva Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 1149-1228.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayraktar, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay, Muenchen: Lincom Europa.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik Der İslamichen Litteratur-Sprachen Mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• Buran, A. ve Alkaya, E. (2019). Çağdaş Türk Yazı Dilleri Kuzeybatı/Kıpçak Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Buran, A., Alkaya, E. ve Yalçın, S. K. (2017). Çağdaş Türk Yazı Dilleri Güneybatı/Oğuz Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dinç, A. (2021). Son Dönem Çağatayca Tarih Eseri Şecere-yi Harezmşâhî’de Yer Alan Deyimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 10(1), 42-63.
• Doğan, O. ve Koç, K. (2013). Kazak Türkçesi Grameri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri Fiil, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Boston: Brill.
• Ergin, M. (2011). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Ergönenç Akbaba, D. (2012). Nogay Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 623-678.
• Gabain, A.V. (2007). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S.5. s. 125-144.
• Güner Dilek, F. (2012). Altay Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 1009-1084.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (2019). Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karataş, A. (2022). Muhammed Yūsuf Beyānı̇̄'nin Şecere-i Ḫˇārezm-şāhı̇̄'si [400a-509b] (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, İnceleme, Dizin - Sözlük, Tıpkıbasım). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kavallı, S. (2020). Şecere-i Harezmşâhî’de Ölüm Kavramı. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 6(34): 2086-2096.
• Keskin, B. (2022). Altun Yaruk’ta Birleşik Zarf-Fiil Ekleri Üzerine. Altun Yaruklug Ceval Beg Bitigi, İstanbul: Asos Yayınları, s. 151-165.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri Ve Ek Kalıplaşması Olayları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi Grameri (Giriş-Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Cümle Bilgisi-Söz Varlığı-Metin Örnekleri), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2012). Kumuk Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 939-1008.
• Tavkul, U. (2012). Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 883-938.
• Tekcan, M. (2007). Bayram Han’ın Türkçe Divanı, İstanbul: Beşir Kitabevi.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. ve Vural, H. (2007). Harezm Türkçesi, Ankara: Öncü Basımevi.
• Uçar, E. (2012). -gInçA Zarf-fiil Ekinin Kökeni Üzerine. Gazi Türkiyat, Güz 2012/11. 47-52.
• Uyğur, C. V. (2018). Karakalpak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vural, H. ve Toparlı, R. (2004). Kıpçak Türkçesi, Sivas: Dilek Matbaa & Ofset Tesisleri.
• Yazıcı Ersoy, H. (2012). Başkurt Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Editör Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 749-810.
• Yıldırım, H. (2020). Türkmen Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.