Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat Nüshasında Geçen Akrabalık Terimleri Üzerine

Yıl 2023, Sayı: 37, 307 - 318, 21.12.2023

Serkan Cihan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1405740

Öz

Türklerde tarih boyunca akrabalık ilişkileri büyük önem taşımıştır. Köktürk metinlerinden itibaren yazılı eserlere de yansıyan bu durum, Türklerde akrabalık ilişkilerinin ne denli önemli olduğunun bir göstergesidir. Akrabalık terimleri, diğer dillere kıyasla Türk dilinde oldukça detaylı bir şekilde söz varlığında yerini korumuştur. Harezm Türkçesinin en önemli dil yadigârlarından ve dönemin en kapsamlı sözlüğü olarak nitelendirebileceğimiz Mukaddimetü'l-Edeb'in Yozgat nüshasında kullanılan akrabalık adları, oldukça dikkat çekicidir. Eser, Türk dilinin diğer yazılı metinlerinde yer almayan akrabalık terimini de içerir. Zemahşerî’nin eldeki kanıtlarla 1128-1144 yılları arasında yazmış olduğu tahmin edilen eser, sözlükçülük alanında çalışma yapanlar için de önemli bir kaynak konumundadır. Divanü Lûgat-it Türk’le beraber Orta Türkçe dönemi için önemli sayılabilecek oranda kelime hazinesini içeren eser, sözlük mahiyetinde olması nedeniyle çok farklı alanlarda kelimeleri de bünyesinde barındırır. Eserin birçok nüshası mevcuttur. Çalışmaya konu olan Yozgat nüshası, Mukaddimetü'l-Edeb'in en eski nüshalarındandır. Bu çalışmada eserin Yozgat nüshasında tespit edilen yirmi iki akrabalık terimi, Türkçenin farklı dönemlerinde kaleme alınan diğer eserlerle de karşılaştırmalı olarak ele alınacak, günümüz Türkçesindeki ve çağdaş lehçelerdeki durumları gösterilecektir. Ele alınan akrabalık terimlerinin Yozgat nüshasında geçtikleri yerler belirtilecek, Arapça ve Farsça karşılıkları tespit edilecek ve metinde geçtikleri kelime ya da cümle örnekleri de aktarılacaktır. Nüshada yer alan Arapça akrabalık terimi de çalışmaya dahil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü, akrabalık, Yozgat nüshası

Kaynakça

• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. (ATü)
• Argunşah, M. ve Toparlı, R. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK.
• Argunşah, Mustafa ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yay. (CC)
• Arıkoğlu, E. vd. (2018). Kırgızca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Bengü Yay. (Kırg.)
• Ata, A. (1997). Úıãaãü’l EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları) II Dizin. Ankara: TDK.
• Atalay, B. (2013). Divanü Lûgat-it Türk (Dizin), Ankara: TDK. (DLT)
• Battal, A. (1997). İbn-i Mühennâ Lûgati. 3.Baskı, Ankara: TDK. (İML)
• Binler, M.Z., (2007). Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü, Selenge Yayınları, İstanbul.
• Caferoğlu, A. (2021). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK. (EUTS)
• Cihan, S. (2021). Mukaddimetü'l-Edeb (Yozgat Nüshası)-(Giriş, Metin, Notlar, Sözlük-Dizin). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Clauson, S.G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: At theClarendon Press.
• Eckmann, Janos (2011). Nehcü’l-FerÀdìs UŞtmaòlarnıÆ Açuq Yolı Maómÿd Bin èAlì.. (Yay. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar / Dizin-Sözlük Aysu Ata), Ankara: TDK. (NF)
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK.
• Garkavets, A.N. (2019). Urumca Sözlük. (çev. İ. Logvynenko ve Y. Romanenko). Ankara: TDK. (Ur)
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: TDK.
• Necip, E.N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev. İklil Kurban), Ankara: TDK.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. (KTTü)
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. (BTü)
• RÊsÊnen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae 17.
• Sağol, G. (1996-1999). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi III (Ed. Şinasi Tekin, G. Alpay Tekin), Cambridge: Harvard Üniversitesi.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beyrut: Librairie du Liban.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi, Ankara: Akçağ. (HTKT)
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. (KMTü)
• TDK (2019). Tarama Sözlüğü: XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle YazılmıŞ Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla. (Haz.: Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin), Ankara: TDK. (TS)
• TDK (2023). Güncel Türkçe Sözlük. Ankara.
• Tekin, T. (2003). Makaleler I Altayistik. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Tekin, Talât (2014), Orhon Yazıtları, Ankara: TDK.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. 2. Cilt C-E, (Ed. Semih Tezcan). Ankara: TÜBA.
• Toparlı, R. ve ArgunŞah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2009). 3. Baskı, Ankara: TDK. (DS)
• Uyğur, C.V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. (KKTü)
• Yudahin, K.K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (çev. Abdullah Taymas), Ankara: TDK. (KS)
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü'l-Edeb ÒvÀrizm Türkçesi İle Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK. (YUTü.)